آیات

'آیات' جمع 'آیه'، در لغت به معانی گوناگونی به کار رفته است (هر چند می‌توان تمام آن‌ها را به معنای نشانه بازگرداند) . اینک به برخی از آن‌معانی اشاره می‌کنیم:

1. نشانه: «... إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَن یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ...» (بقره //248) .

2. معجزه: «سَلْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَمْ آتَیْنَاهُم مِّنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ...» (بقره //211) .

3. عبرت: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِّلْمُؤمِنِینَ» (حجر// 77) .

4. برهان و دلیل: «وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ...» (روم// 22) .

5. کار شگفت: «وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَأُمَّهُ آیَةً...» (مؤمنون// 50) .

'آیه' در اصطلاح عبارت است از بخشی از حروف، کلمات یا جمله‌هایی از قرآن که از لحاظ حد و مرز، طبق اشاره و ارشاد پیغمبر (ص) از کلام پیش و پس از آن جدا شده است.

شناخت آیات قرآن توقیفی است؛ یعنی حدود و مرزهای آیات را باید از طریق شارع و پیامبر اکرم (ص) شناخت، و اجتهاد و اظهار نظر شخصی در باره آن روا نیست.

با وجود توقیفی بودن معرفت آیات، در باره بسیاری از آیات اختلاف نظر هست؛ برای مثال، برخی از دانشمندان، بعضی از حروف مقطعه قرآن را آیه‌ای مستقل شمرده‌اند، و برخی همان موارد را آیه نمی‌دانند. و یا برخی تنها 'مدهامتان' را یک آیه یک کلمه‌ای می‌دانند؛ ولی برخی دیگر علاوه بر آن، 'والنجم'، 'والضحی'، 'والعصر' و امثال آن را نیز آیه یک کلمه‌ای به شمار آورده‌اند.

گفته شده اختلافات مذکور، ناشی از اختلاف روایات است؛ چون رسول خدا (ص) هنگام تلاوت قرآن در رأس برخی از آیات توقف می‌کرد تا مردم را به حد و مرز آن‌ها آگاه سازد. و حضرت پس از این آگاهی، همان آیه را به آیه بعدی وصل می‌کردند (چون این دو آیه به هم مربوط بوده‌اند) که این امر سبب می‌شد بعضی از مردم گمان کنند آن دو آیه، یک آیه هستند.

زرقانی در ~مناهل‌العرفان~ از نظریه دیگری یاد کرده است مبنی بر اینکه پاره‌ای از آیات، سماعی و توقیفی، و پاره‌ای دیگر قیاسی است و شناسایی آن بستگی به کلمه آخر آیه دارد، نظیر آن، قرینه سجع در نثر، و قافیه بیت در شعر است.

گاهی از روی مجاز و توسع به قسمتی از آیه، و یا به بیشتر از یک آیه نیز «آیه» اطلاق کرده‌اند. مثلاً ابن عباس گفت: امیدوار کننده ترین آیه در قرآن: «وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِّلنَّاسِ عَلَی ظُلْمِهِمْ» (رعد//6) است. در حالی که به اتفاق همگان، بخشی از آیه است. و مانند سخن ابن مسعود که: محکم ترین آیه: «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ ** وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» (زلزال//7-8) است. و می‌دانیم که دو آیه است.

یکی از بحث‌ها در باره آیه، این است که آیا واژه 'آیه' در اصل عربی است یا از لغات بیگانه؟ آرتورجفری این واژه را از لغات بیگانه قرآن می‌شمارد. گفته شده واژه 'آیه' ریشه عبری دارد و اصل عبری آن 'آته' به معنای نشان تشخیص و نیز به معنای معجزه است. ولی در آثار ابن‌سبکی، ابن‌حجر و سیوطی در باب معرّبات (واژه‌های غیر عربیِ وارد شده در زبان عربی) چنین کلمه‌ای ضبط نشده است.