متشابه (الفاظ)
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
متشابه (الفاظ) : مضامین تکرار شده در قرآن با الفاظ یکسان یا مشابه
واژه 'متشابه' در علوم قرآن، مشترک لفظی است. گاهی، مراد از متشابه، عباراتی از قرآن کریم است که معنای واحد و روشنی نداشته و احتمالات مختلفی برای آن متصور است، که با رجوع به آیات دیگر و سایر قرائن، می‌توان معنای صحیح آن را کشف کرد. متشابه، در این کاربرد، مقابل 'محکم' است.
کاربرد دیگر آن، در مورد آن دسته از مضامین قرآنی است که در دو یا چند جای قرآن با ساختار واحد یا مشابه تکرار شده است. زرکشی در ~البرهان~ با عنوان 'علم المتشابه' بخشی طولانی را به این بحث اختصاص داده و یادآور می‌شود که عده‌ای از عالمان، همچون سخاوی، محمود بن حمزة بن نصر کرمانی (تاج القرّاء) ، فخر رازی و ابوجعفر بن الزبیر در این باره آثاری دارند. سیوطی به جای متشابه، در مورد این دسته آیات از واژه «مشتبه» استفاده کرده است.
متشابهات، گاهی به اعتبار تعداد تکرار آنها در مجموع قرآن ملاحظه می‌گردند و گاهی به اعتبار فردی. در بخش اول، الفاظ و عباراتی که بیش از یک بار در قرآن آمده، به ملاک تعداد تکرار، دسته بندی می‌شود. مثلاً «لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ» دو بار (بقره// 219و 266) آمده، «أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ» سه بار (روم//9؛ فاطر//44؛ مؤمن (غافر) //21) ، «مَن فِی السَّمَاوَات وَمَن فِی الأَرْضِ» چهار بار (یونس//66؛ حج//18؛ نمل//87؛ زمر//68) و 000.
بخش دوم، خود دارای اقسامی است:
1. تکرار عبارت با چینش متفاوت، مانند: «وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّداً وَقُولُواْ حِطَّةٌ» (بقره//58) ، و: «وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا» (اعراف//161) .
2. تکرار عبارت با نقصان و زیادتی اندک، مانند: «سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ» (بقره//6) ، و: «وَسَوَاء عَلَیْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ» (یس//10) که در اوّلی؛ «سَوَاءٌ» بدون واو، و دومی همراه با واو است.
3. تکرار عبارت با تقدّم و تأخّر (که نزدیک به مورد اوّل است) ، مانند: «وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُزَکِّیهِمْ» (بقره//129) ، و: «وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ» (جمعه//2) .
4. تکرار عبارت با اختلاف در تعریف و تنکیر، مانند: «وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ» (بقره//61) ، و: «وَیَقْتُلُونَ الأَنبِیَاء بِغَیْرِ حَقٍّ» (آل عمران//112) .
5. تکرار عبارت با اختلاف در مفرد و جمع، مانند: «وَقَالُواْ لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَیَّاماً مَّعْدُودَةً» (بقره//80) ، و: «قَالُواْ لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ» (آل عمران//24) .
6. تکرار عبارت همراه با تبدیل یک حرف به حرف دیگر، مانند: «یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَکُلاَ» (بقره//35) ، و: «وَیَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ فَکُلاَ» (اعراف//19) .
7. تکرار عبارت همراه با تبدیل یک کلمه به کلمه دیگر، مانند: «مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءنَا» (بقره//170) ، و: «مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءنَا» (لقمان//21) .
8. تکرار عبارت همراه با تغییر از جهت ادغام و عدم ادغام، مانند: «وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ» (نساء//115) ، و: «وَمَن یُشَاقِّ اللَّهَ» (حشر//4) .
نیز ر.ک:آیات مشتبه.
منابع
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (112-154)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه (390-396)