اصول عملی ( اصول فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
اصول عملی ( اصول فقه ) : اصول مبیّن وظیفه مکلّف هنگام شک در حکم واقعی
اصول عملی (که به آن دلیل فقهی هم گفته شده است) ، به اصولی گفته می‌شود که شارع مقدس آنها را برای رهایی مکلف از شک در حکم واقعی شرعی مقرر نموده است.
توضیح:
مجتهد در مقام استنباط احکام واقعی، یا به حکم واقعی علم پیدا می‌کند و یا این که از طریق دلیل علمی (اماره معتبر) به آن دست می‌یابد؛ اما در صورتی که بعد از تتبع، نه به حکم واقعی علم پیدا کند و نه به دلیل علمی بر حکم واقعی دست یابد، شارع برای رهایی او از حالت شک و سرگردانی، اصولی را مقرر نموده است که وظیفه او در مقام امتثال و عمل را معین می‌نماید.
مهم ترین این اصول عبارت است از:
اصل برائت، احتیاط، تخییر و استصحاب. این اصول در تمام ابواب فقه جاری است؛ برخلاف اصول عملی دیگر، مانند: قاعده طهارت، که در بعضی از ابواب فقه جاری است.
برای مثال، اگر کسی در حرمت استعمال دخانیات شک نماید _ علم به حرمت ندارد _ و بعد از جست‌و‌جو و تتبع، دلیلی علمی (اماره) بر حرمت نیز پیدا نکند، اصل عملی برائت، تکلیف را از ذمه او بر می‌دارد.
در کتاب ' کفایة الاصول ' آمده است:
' المقصد السابع فی الاصول العملیة، و هی التی ینتهی الیها المجتهد بعد الفحص و الیأس عن الظفر بدلیل مما دل علیه حکم العقل او عموم النقل. و المهم منها اربعة ' [۱] .
نکته اول:
بعضی از اصولیون معتقدند که مفاد اصول عملی، احکام تکلیفی خمسه نیست، بلکه این اصول فقط وظیفه مکلف را در عمل معین می‌کند؛ زیرا نتیجه برائت، یا عدم وجوب است و یا عدم حرمت و هیچ یک از این دو، حکم تکلیفی نیست؛ در استصحاب نیز وظیفه مکلف، عمل به حالت سابق است؛ در احتیاط نیز اصل عملی بر مطلق الزام دلالت دارد و الزام، از احکام تکلیفی نیست؛ تخییر عقلی نیز بر نفی عقاب در عمل به اطراف تخییر دلالت می‌کند [۲] .
البته برخی دیگر از اصولیون مفاد اصول عملی را حکم می‌دانند [۳] .
نکته دوم:
اصول عملی و امارات در این امر مشترک‌اند که هر دو در ظرف شک و عدم علم به حکم واقعی جعل شده‌اند، اما تفاوت آنها در این است که در موضوع امارات، شک اخذ نشده است؛ به خلاف اصول عملی که در موضوع آنها شک اخذ شده است [۴].
پانوشت
منابع
- دروس فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 301
- اصطلاحات الاصول : صفحه 56
- ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه (435-436)
- فرائد الاصول جلد 1 : صفحه 310
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «اصول عملی ( اصول فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- اصل عملی عقلایی
- به لحاظ اثر:
- اصل مرخِّص، اصل منجّز
- به لحاظ اثرعقلی:
- اصل غیر مثبت، اصل مثبت
- به لحاظ ترتب:
- اصل طولی، اصل عَرضی
- به لحاظ تنزیل شک:
- اصل غیر محرز، اصل محرز ( اصول فقه )
- به لحاظ تنزیل مشکوک:
- اصل تنزیلی، اصل غیر تنزیلی
- به لحاظ حاکم:
- اصل عملی شرعی، اصل عملی عقلی
- به لحاظ حکومت:
- اصل حاکم، اصل محکوم
- به لحاظ دایره شمول:
- اصل عملی خاص، اصل عملی عام
- به لحاظ متعلق:
- اصل حکمی، اصل موضوعی
- به لحاظ مجری:
- اصل احتیاط ( اصول فقه )، اصل استصحاب ( اصول فقه )، اصل برائت ( اصول فقه )، اصل تخییر
- به لحاظ منشأشک:
- اصل سببی، اصل مسببی
- به لحاظ ورود:
- اصل مورود، اصل وارد
وابسته
- احکام اصلی ( اصول فقه )، اخصیت امارات بر اصول، ادله اصول عملی، اِجزا در اصول، تاریخچه اصول عملی، تعارض اماره و اصل، حکومت استصحاب بر اصول عملیه، شرایط اصول عملی، شک ( اصول فقه )، مجاری اصول عملی، وظیفه عملی
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اصول عملی ( اصول فقه ) به زیرصفحه اصول عملی ( اصول فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- اجود التقریرات جلد 1 : صفحه 99، 170، 230، 393، 410، 426
- اجود التقریرات جلد 2 : صفحه 3، 4، 33، 52، 56، 88، 162، 197، 198، 231، 256، 303، 307، 388، 415، 463، 487
- اصطلاحات الاصول : صفحه 56، 59، 188، 201، 202، 215
- اصول الاستنباط : صفحه 286
- اصول الفقه جلد 1 : صفحه 16، 17، 241، 244
- اصول الفقه جلد 2 : صفحه 20، 21، 239، 240، 241، 243، 253، 254
- الاصول العامة للفقه المقارن : صفحه 280، 423، 433، 449، 528
- الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 1 : صفحه 11، 15، 16، 59، 77، 78، 80، 82، 320
- الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 2 : صفحه 177
- الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 3 : صفحه 7، 10، 11، 13، 15، 18، 23، 49، 204، 208، 210، 213، 216، 217، 247، 250، 252، 282
- الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 4 : صفحه 57، 60، 63، 64
- الفوائد الحائریة : صفحه 48
- المحصول فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 537، 546، 615
- المحصول فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 303، 304، 388، 498
- المحصول فی علم الاصول جلد 3 : صفحه 13، 55، 327، 329
- المحصول فی علم الاصول جلد 4 : صفحه 270، 272، 368، 400
- المحکم فی اصول الفقه جلد 1 : صفحه 465
- المحکم فی اصول الفقه جلد 3 : صفحه 7، 10، 48، 112، 121، 148، 314
- المحکم فی اصول الفقه جلد 4 : صفحه 9، 10، 11، 15، 16، 410، 414، 445
- المحکم فی اصول الفقه جلد 5 : صفحه 66، 150، 151، 169، 436، 482
- المحکم فی اصول الفقه جلد 6 : صفحه 129، 143
- المعالم الجدیدة للاصول : صفحه 105، 176
- انوار الاصول جلد 1 : صفحه 171، 172، 304، 306، 332، 334، 384، 392، 436، 519، 611، 612
- انوار الاصول جلد 2 : صفحه 130، 259
- انوار الاصول جلد 3 : صفحه 17، 18، 190، 192، 215، 311، 431، 449
- ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه (435-436)
- بحوث فی الاصول جلد -3 : صفحه 46
- بحوث فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 33، 56، 58، 59، 378
- بحوث فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 64، 67، 71، 96، 104، 150، 157، 213، 225، 271، 273، 274، 276، 389
- بحوث فی علم الاصول جلد 4 : صفحه 7، 20، 149
- بحوث فی علم الاصول جلد 5 : صفحه 6، 9، 10، 11، 12، 16، 19، 251
- بحوث فی علم الاصول جلد 6 : صفحه 175، 353، 362
- تسدید الاصول جلد 1 : صفحه 86، 139، 147، 155، 187، 268، 306، 454
- تسدید الاصول جلد 2 : صفحه 119، 120، 294
- تقریرات اصول : صفحه 118، 134
- تهذیب الاصول جلد 1 : صفحه 163، 246، 412، 413، 494
- تهذیب الاصول جلد 2 : صفحه 37، 136، 137، 313
- حقایق الاصول جلد 1 : صفحه 111، 431
- حقایق الاصول جلد 2 : صفحه 164، 221
- دروس فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 42، 67، 129، 166، 185، 369
- دروس فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 23، 24، 51، 297، 299، 301، 303، 313، 387، 452، 473
- علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه 15، 16، 17، 133، 137، 181، 198، 220، 252، 253، 254، 255، 278، 350، 379، 382، 406
- فرائد الاصول جلد 1 : صفحه 308، 309، 310
- فرائد الاصول جلد 2 : صفحه 543
- فوائد الاصول جلد 1 : صفحه 78، 142، 163، 220، 300
- فوائد الاصول جلد 2 : صفحه 490، 504، 528
- فوائد الاصول جلد 3 : صفحه 5، 19، 328، 396
- فوائد الاصول جلد 4 : صفحه 13، 19، 25، 89، 113، 481، 482، 563، 602، 678، 680
- کفایة الاصول : صفحه 63، 222، 384
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 1 : صفحه 242
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 2 : صفحه 155، 193، 207، 213، 217، 218، 331، 389، 434
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 5 : صفحه 284
- مصباح الاصول جلد 2 : صفحه 247، 248، 249، 345، 346، 351، 356، 401، 426، 461
- مصباح الاصول جلد 3 : صفحه 5، 56، 100، 151، 154، 213، 267، 333
- مقالات الاصول جلد 1 : صفحه 186، 271
- منتقی الاصول جلد 1 : صفحه 22، 469، 499
- منتقی الاصول جلد 2 : صفحه 60، 221، 264، 328
- منتقی الاصول جلد 4 : صفحه 103، 104، 363، 365
- منتقی الاصول جلد 5 : صفحه 272، 278
- منتقی الاصول جلد 6 : صفحه 227
- منتقی الاصول جلد 7 : صفحه 217، 225
- منهاج الاصول جلد 4 : صفحه 5
- نهایة الاصول : صفحه 144، 196
- نهایة الافکار جلد (4 جزء 2) : صفحه 209
- نهایة الافکار جلد 1 : صفحه 134، 230، 350، 494، 527، 553
- نهایة الافکار جلد 3 : صفحه 18، 73، 195
- نهایة الافکار جلد 4 جزء -1 : صفحه 4، 185
- نهایة الافکار جلد 4 جزء -2 : صفحه 20، 21، 135
- نهایة الافکار جلد 4-1 : صفحه 4، 185
- نهایة الافکار جلد 4-2 : صفحه 20، 21، 135