ذکر ( یاد خدا )

ذکر خداوند به ذکر اسماء و صفات او، با لفظ صریح یا اشاره و یا ضمیری که به او برمی‏گردد و نیز به مناجات با حضرت حق تعالی تحقق می‏یابد.1 در روایتی از امام صادق علیه السّلام آمده است: از دشوارترین فرایض خداوند بر بندگانش ذکر او در همه جا است. سپس فرمود: مقصود از ذکر خدا تنها 'سُبحانَ اللَّهِ و الحَمْدُ للَّهِ و لا الهَ الّا اللَّهُ و اللَّهُ اکبر' نیست؛ بلکه ذکر خدا نزد حلال و حرام او است، که آنچه را بدان امر کرده، به جا آورد و آنچه را از آن نهی کرده، ترک کند.2

ذکر خدا با هر زبانی، اعم از عربی و غیر آن محقق می‏شود، مگر در نماز که باید به عربی باشد.3 از عنوان یاد شده در بابهای طهارت، صلات، صوم، حج، نکاح و صید و ذباحه سخن گفته‏اند. برخی نیز بابی مستقل به آن اختصاص داده و به تفصیل به بیان احکام آن پرداخته‏اند.4

ذکر خداوند با فضیلت‏ترین و بهترین اعمال بندگان، شمرده شده و در آیات و روایات، بر آن در هر حال تأکید فراوان شده است.5 در روایتی از امام باقر علیه السّلام آمده است: خداوند به حضرت موسی فرمود: 'من همنشین کسی هستم

که مرا یاد کند'6 و در روایت دیگری از آن حضرت آمده است 'مؤمن مادامی که مشغول به ذکر می‏باشد در نماز است7...'.

ذکر خداوند در همه حالات8 )ایستاده، نشسته، خوابیده و...( و بسیار یاد کردن در شبانه روز،9 در نهان و آشکار و در هر مجلس، بویژه پس از غفلت قلب، وسوسه شیطان و حدیث نفس،10 در مشعر الحرام11 )ر مشعر(، در طواف،12 روز عرفه13 )ر عرفه(، در ماه رمضان،14 هنگام سفر،15 هنگام ترس از صاعقه،16 در بازار،17 مسجد، خانه،18 بیابان19 و در میان غافلان،20 مستحب، و ترک ذکر، مکروه و موجب قساوت قلب است.21

فراموش کردن خدا و اعراض از ذکر حق تعالی )بی اعتنایی به شریعت او و ترک واجبات و ارتکاب محرمات( از گناهانی است که بر آن وعده عذاب داده شده است.22

انواع ذکر: ذکرهای وارد شده در شرع بسیار است، از جمله: تکبیر)ر تکبیر(، تهلیل)ر تهلیل(، تسبیح)ر تسبیح(، تحمید)ر تحمید(، تعویذ)ر تعویذ(، بَسملَه)ربسمله(، استغفار)ر استغفار( و حولقه)ر حولقه(. گفتن این اذکار به گونه‏های مختلف و عدد خاص، در حالات و اوقاتِ توصیه شده در روایات، مستحب است.

ذکر خداوند به تسبیح او پیش از بر آمدن خورشید و غروب آن، مستحب مؤکّد است که قرآن بدان توصیه کرده است.23 کیفیت آن بنابر آنچه در روایات آمده چنین است: 'لا الهَ الّا اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَریکَ لَهُ، لَهُ المُلْکُ وَ لَهُ الحَمْدُ، یُحْیی و یُمیتُ، و یُمیتُ وَ یُحْیی وَ هُوَ حَیٌّ لایَموتُ، بِیَدِهِ الخَیرِ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَی‏ءٍ قَدیرٌ' ده بار. و 'أعوذُ بِاللَّهِ السَّمیعِ العَلیمِ مِن هَمَزاتِ الشَّیاطین، و أعُوذُ بِکَ رَبِّ أنْ یَحْضُرونِ، إنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمیعُ العَلیمُ' ده بار. کسی که آنها را فراموش کرده، مستحب است هر زمان که یادش آمد قضا کند.24

احکام: گفتن ذکر در رکوع و سجود واجب است؛ لیکن در اینکه هر ذکری کفایت می‏کند یا خصوص تسبیح واجب است، اختلاف است.25 همچنین بنابر مشهور، ذکر در سجده سهو)ر سجده سهو( واجب است؛ لیکن آیا مطلق ذکر

کفایت می‏کند یا واجب است ذکر خاصی گفته شود؟ مسئله اختلافی است.26

تکلّم عمدی در نماز موجب بطلان نماز است، مگر تکلّم به ذکر و دعا و قرآن.27 چنان که سخن گفتن هنگام تخلّی28 )ر تخلّی( و آمیزش29)ر آمیزش( مکروه است، مگر به ذکر خداوند.

ذکر خداوند برای جنب)ر جنابت( نیز کراهت ندارد30 و حتّی بر حائض )ر حیض( مستحب است در اوقات نماز در مصلای خویش بنشیند و به مقدار نماز ذکر بگوید.31

بردن نام خدا هنگام ذبح، واجب و از شرایط حلّیت ذبیحه است32)ر ذبح(.

مستحب است میّت تنها گذاشته نشود و کسی نزد او باشد و ذکر بگوید.33

1. کشف الغطاء 2 = 493 /3. الکافی )کلینی( 3 = 146 - 144 /2. کشف الغطاء 5 = 383 .4 = 485 /3 . احزاب/ 41 ؛ الکافی )کلینی( 498 /2 ؛ وسائل الشیعة 6 = 149 /7 . وسائل الشیعة 167 - 160 .10 = 154 .9 = 149 . 8 = 150 .7 = 149 /7 ؛ کشف الغطاء 11 = 484 - 483 /3. جواهر الکلام 14 = 53 .13 = 347 .12 = 80 - 79 /19. قواعد الاحکام 15 = 388 /1. جواهر الکلام 16 = 164 /18. وسائل الشیعة 17 = 160 /7. مستند الشیعة 18 = 20 /14. وسائل الشیعة 165 .20 = 167 .19 = 160 /7 ؛ کشف الغطاء 21 = 484 /3. وسائل الشیعة 22 = 151 /7. جواهر الکلام 23 = 313 /13. طه/ 24 = 130. وسائل الشیعة 120 - 119 /7 ؛ کشف الغطاء 488 /3 و 25 = 490. جواهر الکلام 90 - 89 /10 و 44 /11 .27 = 454 - 453 /12 .26 = 166 و 28 = 50. الحدائق الناضرة 29 = 77 /2. جواهر الکلام 30 = 60 /29. منتهی المطلب 31 = 223 /2. المعتبر 32 = 233 - 232 /1. جواهر الکلام 33 = 113 /36. المبسوط 174 /1.