عملکردها

تسبیح ( ذکر )

از دانشنامه علوم اسلامی

توضیح مفهومی

تسبیح: گفتن 'سُبْحانَ اللَّه' و مانند آن از اذکار دلالت کننده بر تنزیه خداوند/ دانه‏های به نخ کشیده شده جهت گفتن ذکر خداوند.

تسبیح به معنای نخست بر ذکرهایی اطلاق می‏شود که با تسبیح و تنزیه خداوند آغاز می‏گردد، مانند تسبیحات اربع و ذکرهای رکوع و سجود. تسبیح به معنای دوم میان فارسی زبانان رایج است و در عربی به آن 'سَبْحَه' گفته می‏شود. از این عنوان - به هر دو مفهوم - در باب صلات سخن رفته است.

________________________________________

470

تسبیح به معنای اوّل:

در رکوع و سجود: در اینکه در رکوع و سجود، تنها تسبیح لازم است یا مطلق ذکر کفایت می‏کند، اختلاف است. قول اوّل منسوب به مشهور است؛ بلکه بر آن ادّعای اجماع شده است. 1 بنابر قول به وجوب تسبیح، در مقدار لازم آن اختلاف است. برخی مطلق تسبیح را کافی دانسته‏اند هرچند با گفتن یک بار 'سُبْحانَ اللَّه'؛ لیکن برخی دیگر یک بار تسبیح کبری 'سُبْحانَ رَبّی العَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ، سُبْحانَ رَبّی الأَعلی وَ بِحَمْدِهِ' را کافی دانسته‏اند. گروهی، بلکه بسیاری از فقها سه بار تسبیح صغری 'سُبْحانَ اللَّه' یا یک بار تسبیح کبری را کافی دانسته‏اند. از بعضی نیز وجوب سه تسبیح کبری نقل شده است. 2

در دو رکعت آخر نماز: نمازگزار در رکعت سوم و چهارم نماز واجب بین خواندن حمد و ذکر تسبیح مخیّر است. در افضلیت هر یک از حمد و تسبیح بر دیگری یا عدم افضلیت، اختلاف است. گروهی برای امام، حمد را افضل از تسبیح دانسته‏اند؛ بلکه این قول به مشهور نسبت داده شده است. برخی هیچ یک از آن دو را بر مأموم واجب ندانسته‏اند. بعضی، تنها حمد و بعضی دیگر تنها تسبیح را بر مأموم واجب دانسته‏اند. اقوال دیگری نیز در مسئله وجود دارد. 3

مقدار واجب تسبیح: گفتن سه بار تسبیحات اربع: 'سُبْحانَ اللَّهِ و الحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا إلهَ إلاّ اللَّهُ وَ اللَّهُ أکْبَر' به اتفاق فقها کفایت می‏کند. در کفایت غیر آن اختلاف می‏باشد و تا پانزده قول نقل شده است که مهم‏ترین آنها عبارت است از:

1. کفایت یک بار تسبیحات اربع. بسیاری از فقها بر این قول‏اند؛ بلکه منسوب به مشهور است.

2. کفایت تسبیحات یادشده بدون تکبیر.

3. تخییر میان گفتن سه بار 'سُبْحانَ اللَّه' یا سه بار 'سُبْحانَ اللَّهِ و الحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا إله إلاّ اللَّه' یا یک بار تسبیحات اربع.

4. تخییر میان همه صوَری که در روایات آمده است. 4

ترتیب تسبیحات اربع بنابر قول مشهور همان‏گونه است که ذکر شد؛ یعنی

________________________________________

471

نخست، تسبیح، سپس تحمید، پس از آن تهلیل و در آخر، تکبیر گفته می‏شود. برخی ترتیب یادشده را واجب ندانسته‏اند. 5

جهر و اخفات تسبیح: در وجوب آهسته خواندن) ر اخفات (تسبیح اختلاف است. بر وجوب آن ادّعای شهرت، بلکه اجماع شده است. 6

عدول از تسبیح: عدول از تسبیح به حمد و عکس آن جایز است؛ هرچند برخی در جواز آن تردید کرده‏اند. 7

شک در عدد تسبیح: در صورت شک در عدد تسبیحات - به تصریح بعضی - بنابر کمتر گذاشته می‏شود. 8

در تشهّد: گفتن هفت بار 'سُبْحانَ اللَّه' پس از ذکر تشهّد، مستحب است. 9

در نماز استسقاء: در نماز استسقاء، هنگامی که امام جهت خطبه بر روی منبر قرار می‏گیرد، بعد از صد بار تکبیر مستحب است صد بار تسبیح بگوید10) ر نماز باران (.

تسبیح به معنای دوم:

تهیّه تسبیح از جنس تربت امام حسین علیه السّلام و شمارش تسبیحات حضرت فاطمه سلام اللَّه علیها، بلکه گفتن هر ذکری با آن و حتّی گردانیدن آن در دست هرچند بدون ذکر، مستحب است. 11

از انواع استخاره، استخاره با تسبیح است) ر استخاره (. 12

1. الحدائق الناضرة 245 /8؛ جواهر الکلام 2 89 /10. جواهر الکلام 97 89 /10 و 322 - 319 /9. 3 166؛ الحدائق الناضرة 4 425 - 422 /8. جواهر الکلام 40 - 26 /10؛ الحدائق الناضرة 5 417 - 412 /8. جواهر الکلام 376 - 372 /9. 6 48 - 47 /10؛ الحدائق الناضرة 7 437 /8. الحدائق الناضرة 9 440. 8 438 /8. العروة الوثقی 10 692 /1. جواهر الکلام 11 146 /12. وسائل‏الشیعة 536 /14؛ جواهرالکلام 12 404 /10. جواهر الکلام 173 - 172 /12.

منابع

  1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 469

اصطلاح‌نامه

اعم

ذکر ( یاد خدا )

اخص

تسبیح حایض
به لحاظ آلت:
تسبیح با انگشت، تسبیح با تربت
به لحاظ زمان:
تسبیح در ماه رمضان، تسبیح قبل از خواب
به لحاظ عدد:
تسبیحات اربعه، تسبیحات ثلاث
به لحاظ محل:
تسبیح بعد از نماز باران، تسبیح بعد نماز، تسبیح بین اذان و اقامه، تسبیح بین دو نماز، تسبیح در خوردن، تسبیح در نماز
به لحاظ نوع:
تسبیح حضرت زهرا ( س )، تسبیح صغری، تسبیح کبری

وابسته

کفاره مجالس

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه تسبیح ( ذکر ) به زیرصفحه تسبیح ( ذکر )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

  • الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 11 : صفحه 280
  • الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 21 : صفحه 228
  • جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 33 : صفحه 193
  • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 469
  • فرهنگ معارف اسلامی جلد 1 : صفحه 515
  • معجم فقه الجواهر جلد 2 : صفحه 59