تکبیر ( فقه )

حکم: ذکر »اللَّهُ أَکْبَر« دارای فضیلت و ثواب فراوانی است و گفتن؛ بلکه مداومت بر آن در همه احوال، مستحب است. 1 ضمن آنکه از اجزای بسیاری از دعاها و اذکار واجب همچون تسبیحات اربع) ر تسبیحات اربع (و مستحب، مانند تسبیحات حضرت فاطمه علیها السّلام) ر تسبیح حضرت فاطمه (و نیز از فصول اذان) ر اذان (و اقامه) ر اقامه (به‏شمار می‏رود.

در نماز: تکبیر در نماز یا واجب است یا مستحب.

تکبیر واجب: تکبیرة الإحرام) ر تکبیرة الإحرام (- که به آن تکبیر افتتاح نیز گفته می‏شود - از اجزاء، بلکه ارکان نماز است و بدون آن نماز صحیح نخواهد بود. 2 گفتن پنج تکبیر در نماز بر میّت مؤمن، واجب است3) ر نماز میّت (. در نماز عیدین) فطر و قربان (علاوه بر تکبیرة الإحرام، برای قنوت نُه تکبیر دیگر) پنج تکبیر در رکعت اوّل و چهار تکبیر در رکعت دوم (گفته می‏شود. برخی، آنها را واجب دانسته‏اند4) ر نماز عید (.

تکبیر مستحب: به جز تکبیرة الإحرام، گفتن شش تکبیر دیگر در آغاز نماز - که از آنها به تکبیرات افتتاح) ر تکبیرات افتتاح (تعبیر می‏شود - و نیز برای انتقال از حالتی به حالت دیگر - همچون انتقال از قیام به رکوع، از رکوع به سجده، از سجده اوّل به سجده دوم، هنگام برخاستن از سجده و برای قنوت - مستحب است. بنابر این در نماز دو رکعتی، یازده تکبیر، در سه رکعتی شانزده و در چهار رکعتی 21 تکبیر مستحب است. 5 قول به استحباب تکبیر قبل از رکوع و نیز قبل و بعد از سجده، نظر مشهور است. از برخی قدما وجوب آن نقل شده است. 6 گفتن سه بار تکبیر از مستحبات تعقیب نماز است. 7

آداب تکبیر در نماز: بنابر مشهور مستحب است نمازگزار هنگام تکبیر

دستهایش را تا محاذی نرمی گوش یا صورت یا فرورفتگی گلو) موضع نحر (بالا ببرد. 8 مشهور آن است که تکبیر، هم‏زمان با بالابردن دستها آغاز گردد و با پایان یافتن رفع، پایان یابد؛ سپس دستها به پایین انداخته شود. 9 برخی گفته‏اند: جایگاه تکبیر به مقتضای نصوص، بعد از تحقق کامل رفع دست است. 10

از دیگر مستحبات تکبیر، چسبیده بودن انگشتان - جز انگشت شصت - به یکدیگر و رو به قبله بودن کف دستها است. 11 در استحباب باز یا چسبیده بودن انگشت شصت) ابهام (، اختلاف است. 12 بالاتر بردن دست از گوش مکروه است؛ بلکه به برخی قدما - بر حسب ظاهر کلمات آنان - قول به حرمت نسبت داده شده است. 13

در سجده تلاوت، سهو و شکر: تکبیر در سجده تلاوت آیاتی که سجده واجب دارند) ر آیات سجده (قبل از سجده استحباب ندارد؛ لیکن بعد از سر برداشتن از سجده مستحب است. وجوب آن به ظاهر کلمات برخی و احتمال کلمات برخی دیگر نسبت داده شده است. هرچند احتمال قوی داده شده که مراد همه، استحباب باشد. 14

تکبیر بعد از نیّت و قبل از رفتن به سجده، در سجده سهو) ر سجده سهو (بنابر مشهور مستحب است. 15 برخی به استحباب تکبیر قبل از سجده شکر) ر سجده شکر (و بعد از سر برداشتن از آن تصریح کرده‏اند. 16

در نماز باران: مستحب است نمازگزاران در نماز استسقاء) ر نماز باران (بسیار تکبیر گویند؛ 17 چنان‏که مستحب است امام جماعت بعد از نماز، بر فراز منبر، رو به قبله و با صدای بلند صد بار تکبیر بگوید. 18

در عیدَیْن: بنابر مشهور گفتن تکبیر در عید فطر و قربان با کیفیتی که وارد شده مستحب است. 19 جایگاه آن در عید فطر پس از نماز مغرب و نیز عشا در شب عید، و پس از نماز صبح و نماز عید در روز عید می‏باشد. در غیر مواقع چهارگانه یادشده بنابر مشهور، تکبیر مشروعیت ندارد. 20 جایگاه تکبیر در

عید قربان برای کسی که در منی) ر منی (حضور دارد پس از پانزده نماز است که با نماز ظهر روز عید، آغاز می‏گردد و پس از نماز صبح روز سیزدهم ذیحجّه پایان می‏پذیرد. در غیر منی بعد از ده نماز؛ اوّلین آنها نماز ظهر روز عید و آخرین آن پس از نماز صبح روز دوازدهم است. 21

کیفیت تکبیر: »اللَّهُ أَکْبَرُ، اللَّهُ أَکْبَر، لا إلهَ إلاّ اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَر، وَ الحَمْدُ لِلَّهِ عَلی ما هَدانا وَ لَهُ الشُّکْرُ عَلی ما أَوْلانا«. در عید قربان جمله »وَ رَزَقَنا مِنْ بَهِیمَةِ الأَنْعام« در پایان اضافه می‏شود. 22

البتّه در منابع فقهی تکبیرات با عبارات مختلف آمده است، از جمله:

1. افزایش جمله »وَ لِلَّهِ الحَمْد« قبل از »الحَمْدُ لِلَّه«.

2. »وَ اللَّهُ أَکْبَر، اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الحَمْد« پس از تهلیل.

3. »وَ اللَّهُ أَکْبَر، اللَّهُ أَکْبَرُ عَلی ما هَدانا وَ الحَمْدُ لِلَّهِ عَلی ما أَوْلانا« پس از تهلیل.

4. سه تکبیر در آغاز، سپس تهلیل، پس از آن تکبیر و در پایان: »لِلَّهِ الحَمْد، اللَّهُ أَکْبَرُ عَلی ما هَدانا«.

5. دو تکبیر، یک تهلیل، یک تکبیر، سپس »وَ لِلَّهِ الحَمْدُ عَلی ما هَدانا وَ لَهُ الشُّکْرُ عَلی ما اَوْلانا«.

6. دو تکبیر، سپس یک تهلیل، و پس از آن »وَ اللَّهُ أَکْبَر، وَ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلی ما هَدانا وَ لَهُ الحَمْدُ عَلی ما أَوْلانا«. 23

صورت آخر به اشهر؛ بلکه مشهور نسبت داده شده است. در عید قربان از برخی، سه بار تکبیر در آغاز نقل شده؛ لیکن مشهور دو تکبیر است. در بعضی کلمات جمله »لِلَّهِ الحَمْد« قبل از »الحَمْدُ لِلَّهِ« و در بعض دیگر، جایگزینی »وَ لِلَّهِ الحَمْد« به جای »الحَمْدُ لِلَّه« و در پاره‏ای دیگر، ابدال »الحَمْدُ لِلَّهِ عَلی ما هَدانا وَ لَهُ الشُّکْرُ عَلی ما أَوْلانا« به »اللَّهُ أَکْبَرُ عَلی ما هَدانا وَ الحَمْدُ لِلَّهِ عَلی ما اَوْلانا« و غیر آن، آمده است. 24

در حج: هنگام رمی جمره) ر رمی جمره (مستحب است پرتاب کننده با پرتاب هر سنگ‏ریزه تکبیر بگوید. 25 کسی که داخل کعبه شده مستحب است پس از خروج از آن سه بار تکبیر بگوید. 26 بسیار اللَّه اکبر گفتن در منی مستحب است. 27

در تجارت: مستحب است خریدار هنگام خرید کالا تکبیر بگوید. 28

در سفر: از جمله آداب سفر، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام برآمدن بر بلندی است. 29

1. وسائل الشیعة 2 191 - 183 /7. جواهر الکلام 103 - 101. 6 352 - 351 /10. 5 395 /11. 4 31 /12. 3 201 /9 و 169؛ الحدائق الناضرة 7 290 /8. جواهر الکلام 233 - 229 /9. 8 408 /10؛ مستمسک العروة 9 85 - 82 /6. جواهر الکلام 10 235 /9. مستمسک العروة 85 /6؛ العروة الوثقی) و حواشی (11 631 /1. مستمسک العروة 12 86 /6. جواهر الکلام 237 - 236 /9؛ العروة الوثقی 13 631 /1. جواهر الکلام 442 /12. 15 225 - 224 /10. 14 232 /9 و 378 /11. 19 146. 18 137 /12. 17 245 /10. 16 448 - 447 و 22 384. 21 381. 20 382. شرائع الإسلام 23 78 /1. جواهر الکلام 27 64 /20. 26 106 /19. 25 390 - 388. 24 388 - 386 /11. وسائل الشیعة 28 270 /14. جواهر الکلام 145 /18. 29 452 /22.