حیوان ( فقه )

به هر موجود جاندار - اعم از انسان و غیر انسان - حیوان اطلاق می‏شود؛ لیکن کاربرد رایج و عمومی آن، موجود زنده غیر انسان است که در اینجا همین معنا مورد نظر است. از این عنوان در بیشتر بابهای فقه سخن رفته و موضوع احکامی قرار گرفته است که به کلیّات آن اشاره می‏شود.

اقسام: حیوانات به لحاظ نوع به دریایی و خشکی، پرنده و غیر پرنده، دارای خون جهنده و غیر جهنده و به

لحاظ حکم به حلال گوشت و حرام گوشت، پاک و نجس، قابل تذکیه) ر تذکیه (و غیر قابل تذکیه تقسیم می‏شوند.

حلّیت و حرمت: بنابر قول مشهور تمامی حیوانات دریایی - جز ماهی فلس دار بنابر مشهور و نیز میگو و پرنده دریایی - حرام‏اند. 1

حیوانات خشکی به پرندگان) ر پرنده (، چارپایان و حشرات) ر حشرات (تقسیم می‏شوند. پرندگان حرام گوشت سه نوع‌اند: چنگال داران، مسخ شدگان و خبائث. چارپایان حرام گوشت نیز چند نوع‏اند: درندگان، مانند شیر و پلنگ) ر درنده (؛ و مسخ شدگان، نظیر فیل، خرگوش، بوزینه، خوک، جوجه تیغی و سوسمار) ر مسوخ (. برخی حیوانات، هچون گرگ و خرس تحت هر دو عنوان درندگی و مسخ می‏گنجند. کانگرو، سنجاب، سمور، خّز و هر حیوان خبیث حرام‏اند. 2 گاو، گوسفند و شتر اهلی) ر اهلی (و نیز گاو، گوسفند، بز، گورخر، آهو و گوزن وحشی حلال‏اند. اسب، قاطر و الاغ نیز حلال گوشتند ولی بنابر مشهور خوردن گوشت آنها مکروه است. 3

انواع حشرات که در زیر زمین لانه دارند، مانند موش، عقرب، مار و رتیل حرام‏اند. همچنین حشراتی مانند عنکبوت، پشه و مگس. 4

حیوان حلال گوشتی که از مدفوع انسان تغذیه می‏کند، گوشتش حرام و مدفوع و ادرار آن نجس است) ر نجاستخواری (؛ لیکن با استبرا) ر استبراء (پاک می‏شود. 5 همچنین گوشت حیوانی که انسان آن را وطی کرده حرام می‏گردد) ر آمیزش با حیوان (.

طهارت ونجاست: همه حیوانات دریایی و خشکی جز سگ و خوک غیر دریایی پاکند. 6) ر نجاسات (.

قبول و عدم قبول تذکیه: حیوانات حلال گوشت، تذکیه پذیر و حیوانات نجس العین تذکیه ناپذیرند. در حیوانات حرام گشت، مسئله اختلافی است) ر تذکیه (.

شیر و تخم: حلّیت و حرمت و نیز طهارت و نجاست شیر و تخم حیوان، تابع

خود حیوان است؛ بنا براین، تخم و شیر حیوان نجس، نجس و تخم و شیر حیوان حرام گوشت، حرام و حلال گوشت، حلال است.

سؤر حیوان: سؤر حیوان نجس العین، نجس و سؤر حیوان پاک، حتی حرام گوشت و مسخ شده بنابر مشهور پاک است. خوردن سؤر حیوان حرام گوشت جز گربه مکروه است. همچنین بنابر مشهور خوردن سؤر حیواناتی که گوشتشان مکروه است7) ر سؤر (.

ادرار و مدفوع: ادرار و مدفوع حیوان حلال گوشت، مانند گاو و گوسفند و نیز بنابر مشهور حیوانی که گوشتش مکروه است، مانند اسب، پاک8 و ادرار و مدفوع حیوان حرام گوشتِ دارای خون جهنده نجس است. 9 در طهارت و نجاست ادرار و مدفوع پرندگان و حیوانات حرام گوشتی که خون جهنده ندارند اختلاف است. مشهور در پرندگان، نجاست و در حیواناتی که خون جهنده ندارند، طهارت است. 10

نفقه: نفقه حیوان - اعم از حلال گوشت و حرام گوشت - بر مالک آن واجب است. مقدار آن بستگی به نیاز حیوان دارد. در صورت خود داری مالک از نفقه، حاکم او را به یکی از سه امر مجبور می‏کند: نفقه، فروختن و کشتن. 11

حقّ خیار: کسی که حیوانی خریده است بنابر مشهور تا سه روز حق فسخ معامله را دارد) ر خیار حیوان (.

عاریه حیوان: عاریه دادن حیوان دارای منفعت، همچون گوسفند برای استفاده از شیر آن - که به آن مِنْحه) ر منحه (گفته می‏شود - جایز است؛ هرچند برخی در صدق عنوان عاریه بر آن اشکال کرده) ر عاریه (، وآن را نوعی اباحه) ر اباحه (دانسته‏اند. 12

شکار حیوان: شکار حیوان وحشی جایز است13) ر صید (مگر حیوانات غیر دریایی در حرم14) ر حرم (. این حرمت برای محرم) ر احرام (مطلقاً ثابت است؛ چه در حرم و چه خارج از حرم. 15 ملاک در تشخیص حیوان دریایی و خشکی در صورت مشتبه شدن، محلّ تخم گذاری یا بچه زایی آن است. بنابر این، حیوانی که دو زیستی است اگر تخم گذاری یا

بچه زایی آن در دریا باشد، حیوانِ دریایی و اگر در خشکی باشد، حیوانِ خشکی محسوب می‏شود. 16

شکار با حیوان: شکار با سگ شکاری که برای شکار آموزش دیده، جایز و شکاری که توسط آن کشته می‏شود حلال است. شکار با سایر حیوانات شکاری، اعم از پرنده، مانند باز و عقاب و غیر پرنده، مانند پلنگ و یوزپلنگ در صورتی که شکار توسط حیوان کشته شود، بنابر قول مشهور حلال نیست) ر آلات صید (.

حیوان گمشده: گرفتن حیوان گمشده که از آن به ضالّه تعبیر می‏شود، در غیر آبادی با شرایطی جایز است) ر ضالّه (.

جنایت حیوان: نگهداری و مهار کردن حیوان مهاجم - که به دیگران حمله می‏کند، مانند سگ هاری که گاز می‏گیرد یا قاطری که لگد می‏زند - بر صاحبش واجب است و در صورت اهمال، ضامن جنایت آن است و اگر کسی در مقام دفاع از جان یا مال خود در برابر چنین حیوانی، آسیبی به آن برساند، ضامن نیست؛ امّا اگر آسیب جنبه دفاعی نداشته، بلکه به انگیزه‏ای دیگر) مثلا انتقام (صورت گرفته باشد، آسیب زننده ضامن است. 17

1. جواهر الکلام 243 - 241 /36؛ مستند الشیعة 2 66 - 59 /15. جواهرالکلام 265 - 264. 3 296- 294 /36 و 366 /5. 6 273 - 271. 5 296. 4 293؛ منتهی المطلب 7 225 /3. العروة الوثقی 116 /1؛ مستمسک العروة 8 272 - 268 /1. التنقیح) الطهارة (447. 10 445. 9 460 - 455 /1 و 11 461. جواهر الکلام 294 - 293 /20. 14 8 - 7 /36. 13 174 - 172 /27. 12 396 - 394 /31 و 130 -129 /43. 17 295. 16 286 /18. 15 173.