ذبح

شرایط ذابح: ذابح باید مسلمان یا در حکم مسلمان باشد؛ بنابر این، ذبیحه کافر غیر کتابی)ر اهل کتاب( حلال نیست.1 در اینکه ذبیحه اهل کتاب مطلقا حرام است یا در صورت بردن نام خداوند هنگام ذبح، حلال می‏باشد، اختلاف است. مشهور قائل به قول اوّل اند.2

ایمان )دوازده امامی بودن( بنابر مشهور در ذابح شرط نیست؛ از این رو، ذبیحه تمامی فرقه‏های مسلمان، جز آنان که محکوم به کفرند، مانند ناصبی)ر ناصبی( حلال است.3

ذبیحه کودک ممیّز آشنا به چگونگی ذبح حلال است.4

از دیگر شرایط ذابح قصد تذکیه است. بنابر این، ذبیحه فرد مست، دیوانه یا کودک غیر ممیّز حلال نیست.5

آلت ذبح: آلت ذبح باید از جنس آهن برنده، مانند کارد باشد؛ بنابر این، ذبح با آلتی دیگر صحیح نیست، مگر در صورت دسترسی نداشتن به آن و بیم تلف شدن حیوان که در این صورت، ذبح با شی‏ء تیز دیگری مانند سنگ، صحیح است6 )ر آلات تذکیه(.

کیفیّت: بنابر مشهور، ذبح با بریدن تمامی رگهای چهارگانه )معروف به اوداج اربعه( یعنی مری، حلقوم و دو شاه رگ گردن که بنابر مشهور به حلقوم و بنابر قول برخی به مری احاطه دارد، محقق می‏شود و بریدن بعض رگها در صورت امکان بریدن همه آنها، کفایت نمی‏کند.7

شرایط ذبح:

1. روبه قبله بودن ذبیحه هنگام ذبح در صورت امکان.8 در اینکه همه قسمت جلوی بدن، یعنی صورت، سینه، گلو و شکم حیوان باید روبه قبله باشد یا روبه قبله بودن محلّ ذبح )گلو( کفایت می‏کند، اختلاف است.9 چنانچه از روی فراموشی یا جهل و یا ندانستن قبله، حیوان به طرف قبله ذبح نشود، اشکال ندارد.10 روبه قبله بودن ذابح شرط نیست.11

2. بردن نام خدا توسط ذابح، هنگام ذبح، مانند گفتن 'بسم اللَّه'، 'الحمد للَّه' یا 'سبحان اللَّه'. در کفایت گفتن 'اللَّه' به تنهایی اختلاف است.12

3. زنده بودن ذبیحه هنگام ذبح. در صورت مشتبه بودن حال حیوان بین مرگ و حیات، چنانچه پس از ذبح حرکتی که گویای حیات باشد - مانند برهم زدن چشمها، دست و پا زدن یا تکان دادن دم - از آن سربزند یا از بدنش خون متعارف بیرون آید و یا بنابر قولی، هر دو نشانه تحقق یابد، حکم به زنده بودن و حلّیت حیوان می‏شود.13 البته بسیاری از فقها استقرار حیات، به معنای قابلیت زنده ماندن حیوان به مدّت یک روز یا بیشتر قبل از ذبح را شرط دانسته‏اند و برخی در حکم به حلّیت ذبیحه، تکان خوردن آن پس از ذبح یا بیرون آمدن خون متعارف یا تحقق هر دو نشانه را کافی دانسته‏اند.

قائلان به استقرار حیات نیز در فرض مشتبه بودن حال حیوان، حرکت گویای حیات، یا خروج خون متعارف و یا هر دو را نشانه استقرار حیات دانسته‏اند. بنابر این، در فرض اشتباه، بدون هیچ اختلافی، حرکت یا خروج خون و یا هر دو - بنابر اختلاف اقوال - در حکم به حلّیت ذبیحه کفایت می‏کند. از این رو، برخی گفته‏اند: بین علامت یاد شده و استقرار حیات ملازمه وجود دارد و در نتیجه، اکتفا به آن مطلقا جایز است؛ زیرا شرط استقرار حیات در صورتی فایده خواهد داشت که با وجود علامت یاد شده علم به عدم استقرار حیات حاصل شود؛ در حالی که با وجود ملازمه بین آن دو، چنین چیزی امکان پذیر نیست. در نتیجه، ثمره‏ای بر این شرط مترتّب نخواهد بود.14

4. ذبح کردن حیوان از طرف گلو و نه پشت سر، بنابر قول گروهی از فقها.15 در مقابل، گروهی دیگر، ذبح از قفا را نیز در صورتی که حیوان قبل از بریدن اوداج اربعه‏اش و بعد از آن زنده باشد، صحیح دانسته‏اند؛ البته با اختلاف در لزوم حیات مستقر یا کفایت صرف حیات، هرچند غیر مستقر، چنان که گذشت.16

5 . بنابر مشهور پی در پی بریدن اوداج اربعه، به گونه‏ای که همه رگهای چهارگانه قبل از جان دادن حیوان بریده شوند.17

در اینکه جدا کردن سر حیوان قبل از جان دادن حرام است یا مکروه، اختلاف است؛ چنان که بنابر قول به حرمت، در اینکه گوشت ذبیحه نیز حرام می‏شود یا نه، اختلاف است. بسیاری قائل به عدم حرمت آن هستند.18

بنابر قول مشهور، کندن پوست ذبیحه یا جدا کردن عضوی از آن قبل از سرد شدن مکروه است. برخی، آن را حرام و موجب حرمت گوشت ذبیحه دانسته‏اند.19

مستحبات: بستن دو دست و یک پا و باز گذاشتن پای دیگر در ذبح گوسفند و بستن هر چهار دست و پا و رها کردن دم در ذبح گاو؛ رها کردن مرغ پس از سر بریدن؛ تیز کردن آلت ذبح و سریع بریدن رگها؛ عرضه آب بر حیوان قبل از ذبح؛ رو به قبله بودن ذابح هنگام ذبح و بردن و خواباندن حیوان برای ذبح به ملایمت و نرمی.20

مکروهات: فروبردن آلت ذبح در زیر حلقوم و کشاندن آن به سمت جلو، برخی آن را حرام دانسته‏اند؛21 ذبح کردن حیوان در منظر دیگر حیوانات؛22 ذبح کردن در شب،23 و پیش از زوال روز جمعه؛24 کشتن حیوان دست پرورده25 و بریدن نخاع پیش از جان دادن حیوان، برخی آن را حرام دانسته‏اند.26

)ر حیوان( )ر خوردنی(

1. جواهر الکلام 87 - 80 .2 = 80 - 79 /36 ؛ فقه الصادق 3 = 10 /24. جواهر الکلام 5 = 90 .4 = 95 - 93 /36 . مسالک الافهام 466 /11 ؛ جواهر الکلام 97 /36 ؛ منهاج الصالحین )خویی( 6 = 335 /2 . جواهر الکلام 9 = 111 - 110 . 8 = 105 .7 = 100 - 99 /36. مسالک الافهام 476 /11 ؛ مجمع الفائدة 114 /11 ؛ کشف اللثام 228 /9 ؛ مستند الشیعة 10 = 411 /15 و 11. جواهر الکلام 12 = 112 - 111 /36. مسالک الافهام 478 - 477 /11 ؛ جواهر الکلام 13 = 113 /36. جواهر الکلام 153 - 141 /36 ؛ تحریر الوسیلة 150 - 149 /2 ؛ مهذّب الاحکام 14 = 77 - 73 /23. جواهر الکلام 15 = 148 - 141 /36. وسیلة النجاة/ 606 ؛ منهاج الصالحین )سیدمحسن حکیم( 361 /2 ؛ منهاج الصالحین )خویی( 339 /2 ؛ تحریر الوسیلة 16 = 147 /2. المبسوط 390 /1 ؛ قواعد الاحکام 323 /3 ؛ مجمع الفائدة 100 /11 ؛ جواهر الکلام 141 /36 ؛ منهاج الصالحین )سیستانی( 17 = 280 /3. مهذّب الاحکام 18 = 68 /23. جواهر الکلام 136 - 135 .26 = 138 .25 = 135 .24 = 134 .23 = 137 .22 = 137 - 136 .21 = 134 - 131 .20 = 125 - 123 .19 = 123 - 120 /36.