ارث ( استحقاق )

به ارث برنده ' وارث '، به کسی که از خود ارث بر جای می‌گذارد ' مُوَرِّث ' و به آنچه که از میّت باقی می‌ماند - خواه مال یا حق قابل انتقال مانند حق خیار و حق شفعه - ' ترکه ' و ' میراث ' گفته می‌شود. فقیهان به پیروی از قرآن کریم، از ارث به ' فریضه ' و ' فرض ' نیز تعبیر کرده‌اند.

عنوان ارث از باب‌های مهم فقهی است که مسائل و احکام ارث به تفصیل در آن آمده است. در این جا به محورهای مهم و کلّی آن می‌پردازیم.

ارکان: ارکان ارث عبارت است از: مورّث، وارث و ترکه (--' ترکه) . البته پیش از تقسیم ترکه میان ورثه، باید از آن، حقوق دیگری مانند هزینه تکفین (--' تکفین) و تجهیز (--' تجهیز) میّت، بدهی‌ها (--' دین) و وصایای او در ثلث مالش (--' وصیّت) و نیز آنچه مخصوص فرزند بزرگ تر است (--' حبوه) خارج شود.

اسباب: اسباب و موجبات ارث دو چیز ا ست:

1. نسب: نسب (--' نسب) عبارت است از ارتباط و اتّصال فردی به دیگری به ولادت شرعی. 1 وارثان نسبی میّت به ترتیب اولویّت و تقدّم هر طبقه عبارتند از:

طبقه اول: پدر، مادر، فرزند و نوه در صورت نبودن فرزند. به قول مشهور، نوه با وجود پدر و مادر میّت ارث می‌برد. 2

طبقه دوم: پدر بزرگ و مادر بزرگ پدری و مادری هر چه بالا روند، برادر و خواهر پدری یا مادری و یا پدری و مادری و فرزندان آنان. در این طبقه، وارث نزدیک، مانع ارث بردن وارث دور می‌شود. برای مثال، با وجود جدّ و جدّه، پدر ایشان و با وجود برادر و خواهر، فرزندان آنان ارث نمی‌برند؛ هر چند فرزندان آنان با وجود جدّ و جدّه ارث می‌برند.

طبقه سوم: عمو، عمّه، دایی و خاله و فرزندان آنان در صورت نبودن ایشان،

________________________________________

349

جز یک صورت که پسر عموی پدر و مادری با عموی پدری با هم باشند. در این فرض، عمو زاده بر عمو مقدّم است.

از جمله وارثان این طبقه - در صورت نبودن عمو، عمّه، دایی و خاله میّت و فرزندانشان - عمو، عمّه، دایی و خاله پدر میّت است. 3

از طبقه سوم به تبع قرآن کریم 4 به ' اولوا الارحام ' تعبیر شده است. در قرآن بر مقدار ارث این طبقه تصریح نشده است، بر خلاف طبقه‌های اول و دوم که ' فرض بَر ' هستند؛ بدین معنا که در قرآن کریم بر مقدار ارث آنان تصریح شده است.

2. سبب: سبب (--' سبب) بر دو گونه است:

الف - زوجیت: زوجیّت دائم (--' ازدواج) موجب ارث بردن هر یک از زن و شوهر از دیگری می‌شود. زن و شوهر با وجود همه وارثان نسبی و سببی ارث می‌برند. از این رو، جزء طبقات به شمار نمی‌روند.

به قول مشهور، اگر در ضمن عقد موقّت (--' ازدواج موقّت) ، شرط ارث بری از یکدیگر نشود، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی‌برند. 5 ارث بری، در صورت شرط ضمن عقد موقّت، مورد اختلاف است. اشهر، ثبوت آن است. 6

ب - ولاء: ولاء به معنای پیوند و علقه میان دو نفر یا بیشتر از غیر طریق زوجیّت و نسب، بر سه قسم است: ولاء عتق، ولاء ضمان جریره و ولاء امامت (--' ولاء) .

در قسم اول، مولا - که آزاد کننده برده خویش است - با شرایطی از جمله نبودن وارث نسبی برای برده، از او ارث می‌برد. 7 در قسم دوم، ضامن جریره در صورت نبودن وارث نسبی و نداشتن مولا (آزاد کننده برده) ، ارث می‌برد. 8 در قسم سوم، امام علیه السّلام در صورت نبودن هیچ یک از وارث نسبی، شوهر میّت، مولا و ضامن جریره، وارث میّت خواهد بود. 9

در این که امام علیه السّلام با زن میّت در ارث بردن شریک است یا آن که وجود همسر میّت مانع از ارث او می‌شود، اختلاف است. نظر مشهور، شراکت است. 10

________________________________________

350

موانع: موانع ارث یا موجب محرومیّت از همه ارث می‌شود یا از بعض آن. بخش اول عبارت است از:

1. کفر: کافر از مسلمان ارث نمی‌برد، امّا مسلمان از کافر ارث می‌برد. 11

2. قتل: کشتن عمدی کسی به ناحق - نه برای قصاص، دفاع یا حدّ و مانند آن - موجب محرومیّت قاتل از ارث است. به قول مشهور، در قتل خطایی، قاتل تنها از دیه پرداختی محروم است. 12 در این که قتل شبه عمد مانند قتل خطایی است یا حکم قتل عمد را دارد، اختلاف است. قول نخست به ظاهر کلمات بیشتر فقها نسبت داده شده است. 13

3. برده بودن: برده بودن مورّث یا وارث مانع ارث است، مگر آن که وارث، منحصر به برده باشد. در این صورت، برده - هر چند به طور قهری - از ترکه خریداری و آزاد می‌گردد و باقی مانده ترکه به او داده می‌شود. 14

در این که برده در هر طبقه‌ای از طبقات سه گانه که باشد در صورت انحصار وارث به او، آزاد شود یا آن که این حکم اختصاص به پدر و مادر یا آنان به اضافه فرزندان میّت دارد، اختلاف است. 15

4. لعان: اگر مردی با همسرش برای نفی فرزند از خود، ملاعنه (--' لعان) کند، زن و شوهر از یکدیگر و نیز مرد از فرزند مورد لعان و بالعکس، ارث نمی‌برند. 16

5. زنا: نه زنا زاده از پدر و مادر خود ارث می‌برد و نه پدر و مادر و نزدیکان آنان از وی. 17

6. طبقه سابق: وجود هر طبقه پیشین از طبقات یاد شده، مانع ارث بردن طبقه بعدی است. همچنین در یک طبقه، آن که به میّت نزدیک تر است، مانع ارث بردن خویشاوند دورتر می‌شود. در فقه، از این نوع مانع به ' حَجب حرمان ' تعبیر شده است 18 (--' حجب) .

بخش دوم، کاهش سهم وارث از مرتبه بالا به مرتبه پایین تر: گاهی به خاطر بروز مانعی، سهم وارث از حدّ اعلی به حدّ ادنی تنزّل می‌کند. به عنوان مثال، وجود فرزند، موجب کاهش سهم شوهر از نصف به

________________________________________

351

یک چهارم و سهم زن از یک چهارم به یک هشتم می‌شود. فقها از این نوع مانع به ' حَجب نقصان ' تعبیر کرده‌اند. 19

جهات استحقاق: استحقاق ارث گاهی به ' فرض ' و ' تسمیه ' است؛ یعنی بر سهم وارث در قرآن کریم، تصریح شده است، 20 و گاهی به ' قرابت ' مانند استحقاق عمو و عمّه که در قرآن، سهمی برای ایشان تعیین نشده است و تحت عنوان ' اولوا الارحام ' مندرج هستند 21، و گاهی به هر دو سبب که از آن به ' ردّ ' تعبیر می‌شود یعنی ارث بردن وارث، افزون بر فریضه به سبب قرابت با میّت نیز می‌باشد، برای مثال، اگر وارث، تنها یک دختر باشد، نصف ترکه را به ' فرض ' و نصف دیگر را به ' قرابت ' ارث می‌برد. 22

سهام فرائض: سهام نام برده شده در قرآن کریم 23 عبارت است از:

1. نصف: سهم دختر اگر یکی باشد و برادری نداشته باشد، سهم خواهر پدری یا پدری و مادری در صورتی که تنها باشد و سهم شوهر در صورتی که همسرش فرزندی نداشته باشد.

2. دو سوم: سهم دو دختر و بیشتر در صورت نبود پسر برای میّت و نیز سهم دو خواهر پدری و مادری یا پدری و بیشتر در صورت نبود برادر برای میّت.

3. یک سوم: سهم مادر در صورتی که میّت، فرزند و برادر نداشته باشد، و نیز سهم خواهر و برادر مادری در صورت تعدّد.

4. یک چهارم: سهم زن در صورتی که همسرش فرزندی نداشته باشد، و سهم شوهر در صورتی که همسرش از وی یا شوهر دیگر، فرزند داشته باشد.

5. یک ششم: سهم هر یک از پدر و مادر در صورتی که میّت فرزند داشته باشد، و نیز سهم مادر با وجود برادران پدری و مادری یا پدری در صورت وجود پدر. همچنین سهم برادر یا خواهر مادری اگر تنها باشد.

6. یک هشتم: سهم زن، چنان چه شوهر، فرزند داشته باشد. 24

عول و تعصیب: ترکه نسبت به سهام وارثان، سه حالت دارد: یا به اندازه سهام است یا کمتر از آن است و یا بیشتر از آن.

________________________________________

352

صورت دوم و سوم مورد اختلاف شیعه و اهل سنّت است. در فقه عامّه از صورت دوم به عول (--' عول) و از صورت سوم به تعصیب (--' تعصیب) تعبیر شده است که هر دو نزد شیعه امامیّه باطل است.

ارث در مرگ‌های جمعی: کسانی که از یک دیگر ارث می‌برند، چنانچه همگی غرض شدند یا زیر آوار مردند، اگر تقدّم مرگ یکی بر دیگری یا تقارن آن‌ها معلوم نباشد، همه از یک دیگر ارث می‌برند، و در صورتی که تقدّم یکی معلوم باشد دیگران از او ارث می‌برند و در صورت معلوم بودن تقارن، هیچ کدام از هم ارث نمی‌برند (--' توارث) . در الحاق دیگر اسباب مرگ جمعی به دو سبب یاد شده، اختلاف است. 25

عنوان‌های دیگری مانند جنین (--' جنین) ، خنثی (--' خنثی) ، غایب (--' غیبت) و مجوسی (--' زرتشتی) در بحث ارث مطرح هستند که احکام هر یک در جای خود خواهد آمد.

1 - جواهر الکلام 39 7.

2 - 117.

3 - 8 - 11.

4 - احزاب 6 و انفال 75.

5 - جواهر الکلام 30 190.

6 - 193.

7 - 39 223.

8 - 254.

9 - 260.

10- مستند الشیعة 19 393 - 396 و مهذّب الاحکام 30 300.

11 - جواهر الکلام 39 15.

12 - 37.