ایقاعات ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
ایقاع
ایقاع: انشاء بی نیاز از انشاء قبول.
ایقاع، مقابل عقد (--» عقد) و عبارت است از انشاء مستقل در طرف ایجاب که صحّت و نفوذ آن، بر انشاء قبول از طرف دیگری متوقّف نیست (--» انشاء) و در باب‌های ایقاعات مانند طلاق، ایلاء، لعان، عتق، یمین و عهد، از آن سخن رفته است
انواع: انواع ایقاع در شرع و عرف، بسیار است که بیشتر آن‌ها در فقه ذکر شده است مانند طلاق (--» طلاق) ، عتق (--» عتق) ، ابراء (--» ابراء) ، فسخ (--» فسخ) ، نذر (--» نذر) ، عهد (--» عهد) ، یمین (--» قسم) ، ایلاء (--» ایلاء) ، ظهار (--» ظهار) ، لعان (--» لعان) و شفعه (--» شفعه) .
در ایقاع یا عقد بودن جعاله 1 (--» جعاله) ، وصیّت 2 (--» وصیّت) و وقف 3 (--» وقف) ، اختلاف است.
ارکان: ارکان ایقاع سه چیز است:
1. صیغه انشاء: در این که در صیغه ایقاع، لفظ صریح که کاربرد آن در معنای مورد نظر به نحو حقیقت باشد معتبر است یا الفاظ کنایی و مجازی نیز کفایت می‌کند، اختلاف است. قول نخست به مشهور نسبت داده شده است. البته در برخی ایقاعات مانند طلاق، به اتّفاق فقها، لفظ مخصوص معتبر است. 4
اشاره شخص لال در ایقاعات، جایگزین لفظ می‌شود. 5
در اعتبار عربی و ماضی بودن صیغه ایقاع اختلاف است. مشهور، ماضی بودن
را شرط می‌دانند. در بعضی ایقاعات مانند طلاق 6، ظهار و لعان 7، عربی بودن شرط است.
انشاء در ایقاعات همانند عقود، باید منجّز باشد و تعلیق آن بر امری موجب بطلان آن می‌شود، مگر جنبه صوری داشته باشد؛ بدین معنا که ایقاع در واقع، معلّق بر آن باشد - مانند آن که بگوید: اگر این زن همسر من است، او را طلاق دادم - یا تحقّق امری که ایقاع بر آن تعلیق شده، روشن باشد مانند آن که در روز بگوید: اگر روز است، زنم طالق است. البته برخی این گونه تعلیق انشاء را نیز صحیح نمی‌دانند. 8
2. مُنشِیء (انشاء کننده) : بلوغ، عقل، محجور نبودن - در موارد تصرف در مال - اختیار مقابل اکراه (--» اکراه) و قصد داشتن، از شرایط انشاء کننده ایقاع است که در صورت فقدان یکی از آن‌ها، ایقاع صحیح نیست. 9
مُنشَأ (مورد انشاء) : در این که مورد انشاء در ایقاعات همانند عقود، قابلیّت مشروط شدن به شرایط را دارد یا نه، اختلاف است. البته در پاره‌ای ایقاعات مانند نذر، عهد و یمین تعلیق به شرط، صحیح است. 10
معاطات در ایقاعات: در ایقاعاتی مانند طلاق، ظهار، لعان، ایلاء، عتق، نذر، عهد و یمین که لفظ یا صیغه خاص، شرط است، معاطات (--» معاطات) جریان ندارد. بنا بر این، بیرون کردن زن از منزل یا رها کردن برده از خدمت، طلاق و عتق شمرده نمی‌شود. در جریان معاطات نسبت به سایر ایقاعات مانند شفعه، ابراء و فسخ، اختلاف است. 11
فضولیّت در ایقاعات: بر عدم جریان فضولیّت (--» عقد فضولی) در ایقاعات، ادّعای اجماع شده است، لیکن جمعی از معاصران و دیگران، آن را پذیرفته و گفته‌اند: در ایقاعات نیز همچون عقود، فضولیّت جریان دارد، مگر در موردی که مانند طلاق به دلیل خاص استثنا شده باشد. 12
لزوم و صحّت در ایقاعات: در صورت شک در لزوم یا جواز ایقاعی، اصل، لزوم به معنای عدم جواز بر هم زدن
آن است 13 (--» قاعده لزوم) ، لیکن در این که در موارد شک در صحّت ایقاع از ناحیه شک در مشروعیّت ایقاع یا شک از جهت شرط یا مانع بودن چیزی، اصل، صحّت آن است یا فساد، اختلاف است 14 (--» قاعده صحّت) .
خیار شرط در ایقاعات: در این که در ایقاعات همچون عقود، شرط خیار (--» خیار) صحیح است یا نه، اختلاف است. بر صحیح نبودن آن، ادّعای اجماع شده است. 15
1 - جواهر الکلام 35 189.
2 - 28 244 و 391.
3 - 6 - 7 و مهذّب الاحکام 22 12.
4 - مصباح الفقاهة 3 15 - 20 و العناوین الفقهیة 2 152 - 158.
5 - العناوین الفقهیة 2 132.
6 - جواهر الکلام 32 60.
7 - مهذّب الاحکام 26 230 و 258.
8 - جواهر الکلام 33 49 و مصباح الفقاهة 3 62.
9 - العناوین الفقهیة 2 674 - 697.
10 - جواهر الکلام 33 49 - 51؛ 34 100؛ العناوین الفقهیة 2 192 - 206 و مصباح الفقاهة 3 62 - 65.
11 - العناوین الفقهیة 2 96 - 100؛ جواهر الکلام 22 239 - 242 و مصباح الفقاهة 2 191.
12 - جواهر الکلام 22 280؛ مستمسک العروة 10 301؛ مصباح الفقاهة 4 4 و مهذّب الاحکام 12 187.
13 - العناوین الفقهیة 2 36.
14 - مصباح الفقاهة 3 7 و العناوین الفقهیة 2 28 - 34.
15 - جواهر الکلام 23 64؛ مصباح الفقاهة 6 266 - 271؛ مهذّب الاحکام 17 120 - 124 و فقه الصادق 17 162.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 746
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «ایقاعات ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- ایقاع فضولی
- به لحاظ غیر قاصد:
- ایقاعات بی هوش، ایقاعات نائم
- به لحاظ نوع:
- اجازه، اذن ( فقه )، اسقاط ( فقه )، اقاله ( فقه )، اقرار ( فقه )، التزام ( فقه )، انکار ( نفی )، ایلاء، تنفیذ، حُکم ( حاکم )، رضایت ( فقه )، شفعه، طلاق ( فقه )، ظهار، عتق ( فقه )، عزل ( معزول کردن )، عفو ( فقه )، عهد ( فقه )، فسخ ( فقه )، قَسَم، لِعان، نذر
وابسته
- اجرت ایقاع، احکام ایقاعات، ارکان ایقاع، اشهاد بر ایقاعات، انحلال ایقاع، انعقاد ایقاع، تعلیق ایقاعات، تکرار ایقاع، تنجیز ایقاع، خیار در ایقاعات، دعوی در ایقاعات، رجوع از طلاق ( فقه )، رجوع شاهد ایقاعات، شرایط ایقاعات، شرط ضمن ایقاع، صلح در ایقاعات، صیغه ایقاع، ضمان بالمعنی الاخص، مشروعیت ایقاعات، معاطات درایقاع، وکالت در ایقاعات
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه ایقاعات ( فقه ) به زیرصفحه ایقاعات ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- القواعد و الفوائد جلد 2 : صفحه 271
- بحوث فی الاصول جلد -3 : صفحه 11
- ترجمه تحریرالوسیله جلد 4 : صفحه 161
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 32 : صفحه 2
- ریاض المسائل جلد 8 : صفحه 79
- شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام جلد 2 : صفحه 193
- شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام جلد 4 : صفحه 137
- صیغ العقود و الایقاعات : صفحه 311
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 746
- فقه الامام جعفرالصادق جلد 5 : صفحه 23، 25
- مبسوط در ترمینولوژی حقوق جلد 1 : صفحه 70