علوم قرآن (حوزه اصلی)

رده‌ها

(برای دیدن زیررده‌ها
بر روی "◄" کلیک کنید)

▼ علوم قرآن (حوزه اصلی)

◄ اسامی و صفات قرآن

◄ اسلوب قرآن ( علوم قرآنی )

◄ اعجاز قرآن ( علوم قرآنی )

◄ تاریخ قرآن

◄ ترجمه و مترجمان قرآن

◄ تفسیر و مفسران

◄ تقسیمات قرآن

◄ خصایص قرآن

◄ دلالت الفاظ قرآن

◄ فضایل قرآن

◄ قرائات و قراء

◄ قرائت و تجوید قرآن

◄ وحی الهی ( علوم قرآنی )

توضیح مفهومی

علوم قرآن (حوزه اصلی) : نام علمی مدوّن مربوط به قرآن

واژه 'علوم قرآن' دو کاربرد دارد:

1. هر دانش و آگاهی که می‌تواند در باره قرآن مطرح شده و مرتبط با قرآن باشد، که در اصطلاح، آن را 'علوم قرآن اضافی' گویند.

علوم قرآن اضافی را چنین تعریف کرده‌اند: 'هر علمی که در خدمت قرآن یا مستند به آن باشد'. بر این تعریف اشکال کرده‌اند که: بر این اساس باید علم صرف و نحو و معانی و بیان و برخی علوم انسانی و تجربی، که در فهم قرآن دخالت دارند و می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند، از علوم قرآن به شمار آیند، با این که چنین نیست، زیرا منشأ این علوم، قرآن نمی‌باشد، و قبل از قرآن مطرح بوده و یا بدون ارتباط با قرآن مطرح شده و شکل گرفته‌اند.

با توجه به این اشکال، تعریف دیگری ارائه شده است: 'علوم قرآن اضافی' علومی است که در دامان قرآن و در پی تلاش برای شناخت آن مطرح شده و یا قابل طرح‌اند؛ مانند علم ناسخ و منسوخ، اعجاز قرآن، اعراب قرآن، نکات ادبی، بلاغی، اخلاقی، اجتماعی و....

بنابر این، علم فقه تا آن جا که درباره آیات الاحکام و مستندات قرآنی بحث می‌کند، از علوم قرآن (به معنای نخست) به شمار می‌آید، ولی هر گاه در باره منابع دیگر و مستند به حدیث یا عقل و یا اجماع بحث کند، خارج از 'علوم قرآن اضافی' است.

2. مجموعه مباحثی که در طول زمان در باره قرآن و مرتبط با آن شکل گرفته و به آن مباحث، عنوان 'علوم قرآن' را داده‌اند.

در این کاربرد، قلمرو علوم قرآن معین و محدود خواهد بود و در اصطلاح، آن را 'علوم قرآن اسمی یا علمی' گویند. 'علوم قرآن علمی' دانشی شکل یافته و تدوین شده است که دارای مباحث و فصل‌های مشخصی است و در هر فصل آن خصوصیتی از قرآن مورد بررسی قرار گرفته است. بنابر این، قلمرو مباحث 'علوم قرآن علمی' محدود و معین است و منحصر در همان مباحثی است که معمولاً کتابهای علوم قرآن به آنها پرداخته‌اند.

پس_ با توجه به دو کاربرد ذکر شده_ اگر زرکشی گفته است: علوم قرآن شمارش نمی‌شود، منظورش علوم قرآن اضافی بوده است، نه علوم قرآن علمی. و اگر سیوطی می‌نویسد: علم طب، جدل، هیئت و... از علوم قرآنی است، ممکن است نظرش 'علوم قرآن اضافی' باشد، آن هم آن مقدار از این مباحث که مستند به آیات قرآن و یا درباره آیات قرآن طرح شده باشند، و نه همه مباحث این علوم.

در باره تاریخ پیدایش واژه 'علوم قرآن' آرای مختلفی (قرن هفتم، پنجم، سوم) اظهار شده است، ولی می‌توان گفت این واژه را در قرن دوم هجری (زمان خلافت هارون الرشید) ، شافعی به کار برده است، آنجا که در جواب رشید چنین می‌گوید: '... انّ علوم القرآن کثیرة... '.

امّا در باره این که سرآغاز شکل گیری مباحث قرآنی چه زمانی بوده، می‌توان گفت که سرآغاز آن عصر پیامبر و روزگار نزول قرآن است، زیرا در این عصر بود که اسباب نزول و ناسخ و منسوخ و... در قالب روایات بیان می‌شد؛ هر چند مکتوب و مدوّن نبود و به عنوان یک علم شناخته نمی‌شد و درباره آن نقد و بررسی صورت نمی‌گرفت. در قرن دوم، تألیفاتی در عرصه تفسیر و مباحث علوم قرآنی نظیر قرائات، اعراب قرآن، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ و… انجام شد؛ امّا توجه دانشمندان مسلمان به مباحث قرآنی و نیز تنوع این مباحث به مرور زمان باعث شد میان مباحث تفسیری و مباحث علوم قرآنی- علی‌رغم تداخل مباحث آن‌دو- نوعی مرزبندی انجام شود و علم تفسیر که خود یکی از مباحث علوم قرآنی است، به صورت علمی مستقل ظاهر شود. آغاز این مرزبندی و پدید آمدن اصطلاح جدید «علوم قرآن» و تدوین کتابهایی که در بردارنده مباحث معیّنی هستند که تحت عنوان 'علوم قرآن علمی' قابل شناسایی‌اند، را قرن ششم یا هفتم و پس از آن دانسته‌اند؛ امّا زرقانی در ~مناهل‌العرفان~ به استناد نوشته‌ای از علی بن ابراهیم سعید مشهور به حوفی (م430ق) به نام ~البرهان فی علوم القرآن~ -که صاحب مناهل نسخه‌ای از این کتاب را خود مشاهده کرده است- سابقه این کار را به قرن پنجم می‌رساند. برخی دیگر بر این باورند که قبل از قرن پنجم، کتبی تحت عنوان علوم قرآن تدوین شده است؛ مانند: 'الحاوی فی علوم القرآن'، تألیف محمّد بن خلف بن مرزبان (م 309 ق) ؛ 'الرغیب فی علوم القرآن'، تألیف محمّد بن عمر الواقدی (م 207 ق) ؛ 'فی علوم القرآن'، تألیف ابوبکر محمّد بن القاسم الانباری (م 328 ق) ؛ 'الاستغناء فی علوم القرآن'، تألیف محمّد بن علی الادفوی (م 388 ق) .

هم اکنون، واژه «علوم قرآن» نام علمی مدوّن مربوط به قرآن است و به مجموعه مطالبی گفته می‌شود که درباره قرآن کریم بحث می‌کند و به‌گونه‌ای در شناخت این کتاب شریف مؤثر است؛ مانند: نزول قرآن، مبدء، کیفیت، مکان و مدت نزول، جمع و کتابت قرآن در عصر پیامبر (ص) ، اعجاز و مانندناپذیری، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، سوگند‌ها، مَثَل‌ها، ترتیب و تناسب سوره‌ها، قصه‌ها، و….

موضوع این علم به لحاظ مباحث فوق‌الذکر، قرآن کریم است. از فواید این علم، شناخت بیشتر قرآن، وسیله شناخت بیشتر معارف ارزشمند قرآن، دفاع از حریم کتاب الهی و آمادگی برای تفسیر قرآن است. نقش این علم در علم تفسیر به گونه‌ای است که آن را «اصول تفسیر» نیز نامیده‌اند.

ذکر واژه علوم در «علوم قرآن» به صیغه جمع، اشاره به این است که این علم خلاصه‌ای از علوم متنوع است که مباحث آن ارتباط وثیقی با علوم دینی و عربی دارد؛ به‌طوری که هر بحثی از آن می‌تواند در زمره مسائل یکی از این علوم قرار گیرد. از طرف دیگر نیز نشانه این است که هر یک از مباحث این علم می‌تواند جدای از دیگر مباحث، مورد بحث و نظر قرار گیرد، و به دلیلِ همین استقلال نسبی، در تقدیم و تأخیر مباحث و چینش آن‌ها الزام عقلی و منطقی وجود ندارد؛ لذا بسیاری از مؤلفات علوم قرآنی، تنها به یک یا چند مبحث از مباحث علوم قرآن پرداخته‌اند؛ بدون این‌که احساس نیازی به انضمام سایر مباحث شود.

واژه «علوم قرآن» ابتدا به صورت ترکیب اضافی استعمال می‌شده است و مراد از آن مجموعه‌ای از معارف مرتبط با قرآن (در ناحیه تصورات و تصدیقات) بود و چون همه علومی که به نوعی در خدمت قرآن یا مستند به آن بودند مورد نظر بود، واژه «علوم» به صیغه جمع استعمال می‌شد. این علوم شامل علم تفسیر، علم قرائات، علم رسم‌الخط عثمانی، علم اعجاز قرآن، علم اسباب نزول، علم ناسخ و منسوخ، علم اِعراب قرآن، علم غریب قرآن، و علوم دین، لغت و… می‌شود.

در زبان فارسی علاوه بر واژه «علوم قرآن» کم و بیش از واژه «علوم قرآنی» نیز برای اشاره به این علم استفاده می‌شود. البته استعمال وصفیِ این واژه مانند «مباحث علوم قرآنی» رایج‌تر است؛ همچنان‌که استعمال آن در معارفِ برگرفته از قرآن نیز رایج است. واژه «معارف قرآن» و «معارف قرآنی» نیز عمدتاً بر معارف و علوم برگرفته از قرآن اطلاق می‌شود.

در ~اصطلاحنامه علوم قرآن~، رؤوس ساختار موضوعی حوزه علوم قرآن بر پایه نیاز به شناخت و درک قرآن در موارد ذیل به‌این شرح آمده است:

1. اسامی و صفات قرآن؛ 2. اسلوب قرآن؛ 3. اعجاز قرآن؛ 4. تاریخ قرآن؛ 5. ترجمه و مترجمان قرآن؛ 6. تفسیر و مفسران؛ 7. تقسیمات قرآن؛ 8. خصایص قرآن؛ 9. دلالت الفاظ قرآن؛ 10. فضایل قرآن؛ 11. قرائت و تجوید قرآن؛ 12. قرائات و قرّاء؛ 13. وحی الهی.

منابع

1. مباحث فی علوم القرآن : صفحه 10
2. التمهید فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 15
3. البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 16
4. الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (24-31)
5. مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (14-41)
6. مجله پژوهشهای قرآنی جلد 1 : صفحه 15

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «علوم قرآن (حوزه اصلی)» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

قرآن شناسی

اخص

اسامی و صفات قرآن، اسلوب قرآن ( علوم قرآنی )، اعجاز قرآن ( علوم قرآنی )، تاریخ قرآن، ترجمه و مترجمان قرآن، تفسیر و مفسران، تقسیمات قرآن، خصایص قرآن، دلالت الفاظ قرآن، فضایل قرآن، قرائات و قراء، قرائت و تجوید قرآن، وحی الهی ( علوم قرآنی )

وابسته

اَعلام علوم قرآن، تاریخ علوم قرآن، دانشمندان علوم قرآنی، روش تحقیق علوم قرآن، طبقهبندی علوم قرآنی، علوم قرآنی، قواعد قرآنی، کتابشناسی علوم قرآن، مؤسسات قرآنی، مؤلّفان علوم قرآن، مسایل علوم قرآن، معارف قرآن، منابع و مآخذ علوم قرآن

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه علوم قرآن (حوزه اصلی) به زیرصفحه علوم قرآن (حوزه اصلی)/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• آنچه باید از قرآن بدانیم جلد 1 : صفحه 14
• اعجاز قرآن و بلاغت محمد صلی الله علیه و آله : صفحه 54
• اعجاز قرآن : صفحه 111
• الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (24-31)
• البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 9، 16، 17، 18، 19، 192، 224، 343
• البرهان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 30
• التمهید فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (3-4)، 15، 41، 42
• التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 228
• علوم القرآن : صفحه 19
• مباحث فی علوم القرآن : صفحه 10
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 1 : صفحه 15
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 2 : صفحه 337، 338
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 4 : صفحه 191
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 5 : صفحه 90
• معجزه بزرگ ، پژوهشی در علوم قرآن : صفحه (13-14)
• مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 12، (14-41)، 24، 25، 28، 29، 30، 32، 34، 202