دعا ( فقه )

دعا در لغت به معنای خواندن و درخواست کردن است و در اصطلاح عبارت است از درخواست توأم با خضوع و تضرع بنده از خداوند. 1 از آن در بابهای صلات، حج و اطعمه و اشربه سخن گفته‏اند.

فضیلت و حکم دعا: دعا کردن، مستحب و دارای فضیلت بسیار و برترین عبادت است. در قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السّلام نسبت به دعا تأکید فراوان شده است. 2 در روایتی از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از دعا به عنوان سلاح مؤمن در برابر دشمنان) ظاهری و باطنی (و نیز وسیله‏ای که موجب فراوانی روزی وی می‏گردد تعبیر شده است. 3 در روایتی دیگر از امیر مؤمنان علیه السّلام آمده است: 'دعا سپر مؤمن است'4 و بنابر روایتی امام کاظم علیه السّلام فرمود: بر شماباد به دعا کردن، زیرا دعا) حتی (بلایی را که تقدیر و حکم نیز بر آن شده و تنها امضای آن باقی مانده دفع می‏کند. 5

ترک دعا از روی تکبر حرام و از گناهان کبیره) ر گناه کبیره (است که ترک کننده به حکم قرآن کریم مستحق کیفر جهنم خواهد بود. 6

بنابر قول مشهور، دعا کردن در نماز میّت برای مؤمنان پس از تکبیر سوم و برای میّت پس از تکبیر چهارم واجب است. 7

آداب: خداوند متعال در قرآن کریم دعا را همراه استجابت مطرح کرده است؛ بنابر این، دعا بدون استجابت نخواهد بود؛ به شرط آنکه آداب و شرایط آن رعایت شود. مهم‏ترین شرایط و آداب دعا عبارت است از:

- دعا کردن با حالت خضوع و تذلّل، توأم با رقّت قلب و اشک چشم. 8

- به زبان آوردن حاجت. 9

- تکرار کردن دعا10و پا فشاری نمودن بر خواسته. 11

- اخلاص در دعا و توجه به ذات حق تعالی با همه وجود و روی گردانی از غیر او. 12

- توسل جستن به محمّد و آل محمّد صلّی اللَّه علیه و آله13و درود فرستادن بر ایشان در آغاز، میان و پایان دعا. 14

- ستایش و ثنا گفتن خداوند متعال و اعتراف به تقصیرات خود در مقام بندگی و استغفار از آنها قبل از دعا. 15

- تحصیل معرفت صحیح به خداوند متعال. 16

- قصد تقرب داشتن از دعا؛ زیرا دعا عبادت، بلکه برترین عبادات است. 17

- حسن ظن داشتن به اجابت از جانب خداوند. 18

- دعا کردن با آرامش قلب و سکون اعضا و جوارح و پرهیز از شتابزدگی و نداشتن دغدغه‏ای جز دعا در محضر پروردگار. 19

- بلند نکردن صدا هنگام دعا و در خلوت دعا کردن. 20

- انصاف داشتن در دعا؛ به معنای خواستن آنچه که بر حسب شأن او برایش روا است. 21

- صحیح و بدون غلط خواندن دعا و دعا کردن با نیکوترین کلمات؛ از این رو، دعاهایی که در قرآن کریم و احادیث معصومان علیهم السّلام وارد شده) دعاهای مأثور (رجحان دارد. 22

زمان دعا: بهترین زمان برای دعا کردن، با فضیلت‏ترین اوقات شبانه روز است، مانند سحر، وقت اذان ظهر، نیمه شب، اوقات نمازهای پنج گانه، جمعه، ماه رمضان، روز عرفه و شب عید فطر و قربان. 23

مکان دعا: بهترین مکان برای دعا مکانی است که به جهتی دارای فضیلت و شرافت باشد، مانند حطیم) ر حطیم (و مستجار) ر مستجار (در کنار کعبه؛ مسجد؛ مشاهد مشرّفه) ر مشاهد مشرّفه (و روضه) ر روضه (.

بهترین حالت و موقعیت برای دعا: دعا کردن در حال روزه؛ نماز؛ تعقیب نماز) ر تعقیب (؛ قرائت و سجود؛ بین اذان

و اقامه؛ در فاصله فرود آمدن خطیب جمعه از منبر تا اقامه نماز جمعه؛ هنگام وزیدن باد؛ بارش باران و رویارویی دو صف جبهه حق و باطل برای نبرد و هنگام ریختن نخستین قطره خون شهید بر زمین، بهترین حالات و موقعیت برای دعا است. 24

دیگر مستحبات: امور زیر نیز در دعا مستحب است: حاجتهای ریز و کوچک را نیز از خدا خواستن؛ 25 بالابردن دستها هنگام دعا؛ 26 حرکت دادن انگشت سبابه دست چپ به سمت بالا و پایین در حالت تبتّل) ر تبتل (و انگشت سبابه دست راست به سمت چپ و راست، در حالت تضرع27) ر تضرع (؛ مسح سر و صورت و سینه با دستها در پایان دعا در غیر نماز واجب؛ 28 تعمیم دعا به دیگر مؤمنان؛ 29 دعا کردن برای چهل مؤمن قبل از دعا برای خود؛ 30 دعا کردن به آنچه بر زبان جاری می‏شود؛ 31 انگشتر فیروزه و عقیق به دست راست داشتن هنگام دعا؛ 32 گرد آمدن چهار تا چهل نفر در دعا کردن؛ 33 آمین گفتن بر دعای مؤمن؛ 34 درخواست دعا از مؤمن35 و دعا کردن درحال سلامت و امنیت36) قبل از نزول بلا (.

دعا برای اشخاص: دعا کردن برای برادر دینی بدون آنکه وی اطلاعی داشته باشد و نیز برای مؤمنان و مسلمانان، اعم از زنده و مرده؛ همچنین برای پدر و مادر مستحب می‏باشد و در روایات بر آن تأکید شده است. 37 نیز مستحب است مهمان برای میزبان دعا کند؛ 38 چنان که دعا برای عروس و داماد در خطبه عقد مستحب است. 39

دعا برای تعجیل فرج: دعا کردن برای تعجیل فرج و ظهور امام زمان عجلّ اللَّه فرجه الشریف مستحب، و در روایات بر زیاد دعا کردن در امر فرج تأکید شده است. 40

دعا هنگام نزول بلا: در روایات بر دعا کردن هنگام بیم از دشمن و نزول بلا تأکید شده است. 41

دعا در نماز: دعا کردن در نماز در تمامی حالات، اعم از ایستاده، نشسته، رکوع و سجود، بویژه قنوت، مستحب است. 42 البته خواسته حرام

در دعا بنابر تصریح برخی، نماز را باطل می‏کند؛ بلکه بر بطلان ادعای اجماع شده است. 43

خواندن دعاهایی که در حالات مختلف نماز و نیز در تعقیب آن وارد شده مستحب است. 44

دعا در حج: دعا خواندن هنگام گزاردن مناسک حج، همچون زمان وقوف به عرفات45 و مشعر46 و نیز در مسجد الحرام؛ 47 هنگام ورود به کعبه و پس از نماز گزاردن در آن؛ 48 هنگام سعی49 و رمی جمره؛ 50 شب مزدلفه51) شب عید قربان در مزدلفه (؛ زمان حرکت به سوی منی؛ 52 هنگام قربانی53 و طواف وداع، 54 مستحب مؤکد است.

دعاهای مأثور: دعاهای بسیاری در مناسبتها، همچون عید قربان و عید فطر، و در مکانهای خاص، مانند مسجد کوفه، و زمانهای خاص، از قبیل شبهای قدر و نیز در اوقات مختلف شب و روز، و حالات گوناگون انسان، همچون حالت شوق و خوف، از معصومان علیهم السّلام رسیده و در کتابهای ادعیه، از قبیل مفاتیح الجنان، فلاح السائل و اقبال، ثبت شده است.

1. عدة الداعی/ 9؛ جواهر الکلام 2 200 /7. کشف الغطاء 495 /3؛ جواهر الکلام 3 202 - 201 /7. وسائل الشیعة 6 36. 5 26. 4 39 /7. غافر/ 60؛ وسائل الشیعة 23 /7؛ کشف الغطاء 7 495 /3. جواهر الکلام 8 40 /12. وسائل الشیعة 72 /7 و 72 53. 12 58. 11 25. 10 33. 9 74 و 142؛ کشف الغطاء 13 501 /3. وسائل الشیعة 16 79. 15 92. 14 97 /7. ملاذ الاخیار 17 85 /5. وسائل الشیعة 63. 20 55. 19 52. 18 30 /7؛ لوامع صاحبقرانی 21 357 - 356 /6. میزان الحکمة 22 885 /2. وسائل الشیعة 56 /7 و 140؛ کشف الغطاء 502 496 /3 و 522؛ جواهر الکلام 23 203 /7. جواهر الکلام 25 203 - 202. 24 202 /7. وسائل الشیعة 114 106. 37 40. 36 106. 35 105. 34 103. 33 143. 32 139. 31 117. 30 106. 29 51. 28 48. 27 46. 26 32 /7 و 38 116. جواهر الکلام 40 40 /29. 39 456 /36. الوافی 41 425 /2. وسائل الشیعة 40 - 38 /7 و 42 45 - 44. جواهر الکلام 267. 47 79. 46 56 - 50 /19. 45 177 - 176 /10. 44 121. 43 119 - 118 /11؛ وسائل الشیعة 204 /13؛ الوافی 48 47 /12. جواهر الکلام 65 /20. 54 156. 53 12. 52 81. 51 110 - 108. 50 428 /19. 49 60 /2.