توبه ( فقه )

حقیقت توبه بازگشت گناهکار به سوی خداوند کریم و غفور است که با ندامت از گناه و تصمیم بر عدم ارتکاب مجدّد آن تحقق می‏یابد. برخی، عزم بر ترک را در تحقق توبه معتبر ندانسته‏اند. 1 توبه امری قلبی و درونی است؛ از این‏رو، لازم نیست به زبان آورده شود. 2

تفاوت توبه با استغفار آن است که استغفار، طلب غفران و آمرزش از خداوند است؛ در حالی که توبه بازگشت به سوی پروردگار، توأم با پشیمانی از معصیت انجام گرفته می‏باشد. آیه شریفه »وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیْهِ«3 به تفاوت آن دو اشاره دارد. البتّه در اینکه قوام استغفار به توبه است یا نه اختلاف است4) ر استغفار (. از این عنوان به مناسبت در بابهای طهارت، صلات، حج نکاح و حدود سخن رفته است.

حکم: توبه از اهمّ واجبات الهی است که در قرآن کریم و روایات با تأکید فراوان به آن سفارش شده است؛ بویژه برای مریض، 5 هنگام نماز، 6 دعا7 و زیارت معصومان علیهم السّلام. 8

از غسلهای مستحب غسل توبه است که پس از توبه از گناه انجام می‏گیرد9) ر غسل توبه (.

خروج از توابع گناه: گناهی که شخص از آن توبه کرده یا حقّی از حقوق اللَّه یا حقوق النّاس را بر ذمّه او در پی نداشته و یا داشته است. در صورت دوم، حق یا از حقوق مالی است و یا از حقوق غیر مالی.

در فرض اوّل - که حقّی را در پی نداشته - صرف پشیمانی از گناه و عزم بر ترک آن کفایت می‏کند. در فرض دوم) مانند موردی که شخص، زکات یا خمس واجب خود را پرداخت نکرده یا مال کسی را دزدیده یا غصب کرده باشد (واجب است آن را ادا کرده، به مستحقان شرعی یا صاحب مال برگرداند.

در فرض سوم) حقوق غیر مالی (اگر از حقّ اللَّه) حدود (باشد، مانند زنا و نوشیدن شراب، اظهار آن نزد حاکم شرع از جهت اجرای حد بر او واجب نیست؛ بلکه ترک آن افضل است و اگر از حقّ النّاس باشد همچون قصاص، بر او واجب است جهت اجرای قصاص یا عفو، خود را در اختیار صاحب حق قرار دهد.

البتّه خروج از توابع گناه، واجبی مستقل است و دخلی در صحّت توبه ندارد هرچند موجب کمال آن می‏شود. 10

آثار توبه:

1. بازگشت عدالت: ارتکاب گناه موجب زوال عدالت شخص می‏گردد) ر عدالت (. در نتیجه گناهکار از اهلیّت تصدی مناصبی همچون امامت جماعت و جمعه، مرجعیت و شهادت که عدالت در آنها شرط است، می‏افتد؛ لیکن توبه از گناه سبب بازگشت عدالت و اهلیّت پیدا کردن توبه کننده برای تصدّی مناسب یاد شده می‏گردد.

بنابر مشهور اظهار توبه نزد قاضی از سوی فرد مشتهر به فسق برای پذیرش شهادت وی کفایت نمی‏کند؛ بلکه باید زمانی بگذرد تا استمرار و مداومت

توبه کننده بر طاعت و ترک گناه آشکار شود. برخی گفته‏اند: جایز است قاضی به فاسق بگوید: اگر توبه کنی شهادتت را قبول می‏کنم. 11

اگر گناهکار مرتکب قذف) ر قذف (شده باشد توبه‏اش منوط به این است که خود را در نسبتی که داده تکذیب کند؛ بدین صورت که بگوید: آنچه گفته‏ام دروغ بوده است. البتّه اگر دروغی از او سر نزده باشد، در این گفته خود توریه) ر توریه (می‏کند.

برخی گفته‏اند: اگر دروغ گفته است، خود را تکذیب و اگر راست گفته، خود را تخطئه کند؛ بدین گونه که بگوید: قذف، امری باطل است و از این پس آن را تکرار نخواهم کرد.

شرط دیگر قبولی توبه قذف کننده، اصلاح خویش است. در اینکه مراد از اصلاح، همان تکذیب خود است یا علاوه بر آن، استمرار توبه است، اختلاف می‏باشد. 12

2. سقوط حد: کسی که مرتکب عملی همچون زنا، لواط یا مساحقه شده که موجب حد است، چنانچه قبل از قیام بیّنه) ر بیّنه (و ثبوت آن نزد حاکم توبه کند، حدّ از او ساقط می‏شود. نظر مشهور عدم سقوط حد، بعد از ثبوت آن به بیّنه است. 13

اگر شخصِ مستوجب حد توبه کند - در صورتی که حد به اقرار ثابت شده و حقّ اللَّه باشد، مانند زنا و لواط - بنابر مشهور امام بین اجرای حد و عفو او مخیّر است. 14

محارب) ر محاربه (اگر قبل از تسلط حاکم بر او توبه کند حدّ محاربه از وی ساقط می‏شود؛ امّا حقوقی که از دیگران تضییع کرده و حدودی که از این جهت بر عهده او آمده است مانند سرقت) ر سرقت (، ساقط نمی‏شود. 15

3. سقوط آثار ارتداد: بر ارتداد مسلمان آثاری از قبیل اعدام، حبس، عدم جواز ازدواج با مسلمان و سقوط ولایت بر فرزندان مسلمان مترتّب است که با توبه) در مواردی که پذیرفته می‏شود (همه این آثار رفع می‏گردد16) ر ارتداد (.

4. رفع کراهت: ازدواج با زن زناکار قبل از توبه بنابر مشهور مکروه است و کراهت با توبه رفع می‏گردد. 17

) ر استتابه (

1. جواهرالکلام 109 /41 و 111. 2 114؛ العروة الوثقی 3 370 /1. هود/ 4 3. جواهر الکلام 163 /33؛ کتاب الطهارة) شیخ انصاری () ق (5 413 /2. العروة الوثقی 7 612. 6 372 /1. جواهر الکلام 11 114- 111 /41. 10 51 /5. 9 102 /20. 8 131 /12. مسالک‏الافهام219 - 216 /14؛ جواهرالکلام12 110 -109 /41. مسالک الافهام 175 - 173 /14؛ جواهر الکلام 13 42 - 37 /41. مسالک الافهام 415 /14؛ جواهر الکلام 14 469 - 468 /41. جواهر الکلام 295 - 293 /41 و 15 469 - 468. مسالک الافهام 14 /15؛ جواهر الکلام 16 581 /41. جواهر الکلام 605 /41 و 139 /30. 17 613 - 611.

توبه باطنی

توبه باطنی: پشیمانی از گناه.

توبه باطنی مقابل توبه حکمی) ر توبه حکمی (عبارت است از ندامت از گناه، توأم با عزم بر ترک آن در آینده؛ از این‏رو توبه باطنی) توبه قلبی (، توبه بین بنده و خدای خویش است. برخی قدما به مناسبت بحث قذف) ر قذف (و توبه قاذف، از توبه، یاد، و آن را به باطنی و حکمی تقسیم کرده و گفته‏اند: در توبه باطنی، خروج از توابع و پیامدهای معصیتِ انجام گرفته واجب است. 1

) ر توبه (

1. المبسوط 179 - 178 /8؛ الوسیلة/ 231؛ کتاب السرائر 525 - 523 /3

توبه حکمی

توبه حُکمی: اظهار توبه.

توبه حکمی مقابل توبه باطنی) ر توبه باطنی (عبارت است از توبه‏ای که به سبب آن، حکم به عدالت تائب و پذیرش شهادت وی می‏شود. توبه حکمی ناظر به اثبات و اظهار آن نزد دیگران است؛ در حالی که توبه باطنی، توبه قلبی است.

برخی قدما به مناسبت بحث قذف) ر قذف (و توبه قاذف، جهت پذیرش شهادت او، به توبه اشاره، و آن را به باطنی و حکمی تقسیم کرده و افزوده‏اند: در توبه حکمی، گناهی که از آن توبه می‏شود یا از سنخ افعال است، مانند زنا، لواط و غصب و یا از سنخ گفتار، مانند کلامی که موجب ارتداد یا قذف گردد. توبه از گناه 656 نوع اوّل، به اصلاح عملکرد گذشته خویش نزد مردم است، و از گناه نوع دوم، اگر گفتار، کفرآمیز باشد، به اظهار اسلام یعنی شهادت به یکتایی خداوند و نبوّت پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و ابراز برائت از هر آیین مخالف اسلام است و اگر گناه، قذف باشد توبه حکمی آن به این است که خود را تکذیب کند. 1

) ر توبه (

1. المبسوط 179 - 178 /8؛ الوسیلة/ 231؛ کتاب السرائر 525 - 523 /3.