خوردنیها
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
خوردنی
خوردنی ) طعام(: شایسته خوردن، مقابل نوشیدنی.
جایگاه اصلی بحث خوردنیها باب اطعمه و اشربه است که از انواع و احکام
آن به تفصیل در این باب سخن گفتهاند؛ هرچند برخی از احکام آن در بابهایی نظیر طهارت، صلات، تجارت و نکاح نیز مطرح شده است.
حکم: اصل اوّلی در خوردنیها اباحه و حلّیت است؛ بدین معنا که خوردنیهایی که حرمت آنها در شرع مقدس معلوم نیست و از ناحیه شارع دلیلی که بیانگر حرمت آنها باشد به ما نرسیده، حلال است. در مقابل، خوردنیهای نجس یا خبیث و یا زیان آور برای بدن، حرام است.
اقسام: خوردنیها به لحاظ جنس به سه نوع کلی تقسیم میشوند: حیوانات، گیاهان و جمادات که به مهمترین احکام آنها اشاره میکنیم.
الف. حیوانات: حیوانات یا دریاییاند یا غیردریایی. غیر دریایی نیز به پرندگان، چارپایان و حشرات تقسیم میشوند.
هرچند اصل اوّلی در حیوانات - همچون سایر خوردنیها - اباحه و حلّیت است؛ لیکن در خصوص آنها اصل عدم تذکیه نیز وجود دارد و همین امر، منشأ اختلاف شده که در موارد شک در حلّیت و حرمت حیوانی، به جهت شک در قابلیت آن برای تذکیه) ر تذکیه (آیا به اصل اباحه رجوع و در نتیجه به حلال گوشت بودن حیوان مشکوک حکم میشود، یا به اصل عدم تذکیه رجوع و حکم به حرام گوشت بودن آن میگردد1) ر حیوان (.
1. حیوانات دریایی: به قول مشهور، انواع حیوان دریایی جز ماهی و میگو حرام گوشت است؛ بلکه بر آن ادعای اجماع شده است. 2 ماهی نیز اگر فلس) پولک (داشته باشد، حلال وگرنه بنابر مشهور حرام است. 3
2. حیوانات غیر دریایی:
2 - 1. پرندگان: از پرندگان، چنگال داران، مانند عقاب4 و مسخ شدگان) ر مسوخ (، همچون طاووس، 5 غیر خوردنیاند. در موارد شک در خوردنی یا غیر خوردنی بودن پرندهای به نشانههای تعیین شده، یعنی مقدار بال زدن و داشتن چینه دان یا سنگ دان یا خارِ پشت پا رجوع میشود) ر پرنده (.
2 - 2. چارپایان: از این نوع، درندگان
مانند شیر، 6 و مسخ شدگان همچون فیل، 7 غیر خوردنیاند.
2 - 3. حشرات: همه انواع حشرات) ر حشرات (، مانند موش و عقرب غیر خوردنیاند. 8
اسباب عروض تحریم: نجاستخواری) ر نجاستخواری (، خوردن شیرخوک) ر خوک (و موطوء انسان واقع شدن) ر آمیزش با حیوان (، اسباب حرام شدن حیوان حلال گوشتاند.
تخم: خوردنی و غیر خوردنی بودن تخم جانوران، تابع خوردنی و غیر خوردنی بودن گوشت آنها است9) ر تخم (.
ب. گیاهان: گیاهان خبیث و زیانآور، مانند گیاهان سمّی حرام است. 10
ج. جمادات: مردار؛ 11 اجزای جدا شده از حیوان زنده؛ 12 گِل و نیز بنابر قول برخی خاک، جز تربت امام حسین علیه السّلام13) ر تربت (؛ مواد سمی؛ 14 مواد مست کننده؛ 15 عین نجس، مانند مدفوع؛ 16 چیز متنجس قبل از تطهیر و نیز متنجس تطهیرناپذیر، 17 و آنچه که خبیث18 یا دارای زیان قابل اعتنا باشد، 19 حرام است.
سپرز) طحال (؛ نری؛ دنبلان؛ خون؛ فضله و سرگین و بنابر مشهور، مثانه؛ زهره دان و بچه دان حیوان حلال گوشت، غیر خوردنی و حرام است. در حرمت فرج؛ غدد) دشول (؛ نخاع؛ چیزی در مغز به اندازه نصف نخود؛ مردمک چشم؛ پیه موجود در دو طرف گردن تا تیره پشت و آنچه به نام ذات الأشاجع) ر ذات الأشاجع (در میان سُم حیوان قرار دارد، اختلاف است. برخی قائل به کراهتند20) ر ذبح (.
در مثل ماهی و ملخ، همه اجزای آن، جز خون و فضله، خوردنی است. خون و فضله آن نیز اگر از خبائث شمرده شود حرام، وگرنه حلال است. 21
سایر احکام: استنجا) ر استنجاء (با خوردنیهایی که در شرع محترمند، مانند نان حرام است. 22
سجده بر خوردنیها باطل است. 23
خوراک از مصادیق نفقه واجب به شمار میرود24) ر نفقه (.
) ر خوردن (
1. عوائد الایّام/ 611 - 608؛ جواهر الکلام 305 /36 و 2 308. جواهر الکلام 241 /36 و 250؛ مستند الشیعة 59 /15 و 3 94. جواهر الکلام
5 298. 4 243 /36. مستند الشیعة 6 74 /15. جواهر الکلام 7 294 - 292 /36. مستند الشیعة 8 99 /15. جواهر الکلام 10 333. 9 296 /36. مستند الشیعة 11 170 /15. جواهر الکلام 15 370. 14 358 - 355. 13 341. 12 337 /36. کلمة التقوی 16 366 /6. جواهر الکلام 18 390. 17 391 /36. مستند الشیعة 19 9 /15. صراط النجاة 20 434 /1. جواهر الکلام 351 - 342 /36؛ مستند الشیعة 21 137 - 132 /15. جواهر الکلام 350 /36؛ مستند الشیعة 22 137 /15. جواهر الکلام 376 /31. 24 417 /8. 23 50 /2.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 524
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «خوردنیها» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه خوردنیها به زیرصفحه خوردنیها/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.