انفال ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
انفال
اَنفال: اموال مختصّ به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و امامان علیهم السّلام.
انفال، جمع نَفل یا نَفَل به معنای زیادی، بخشش و غنیمت است. 1 وجه نام گذاری اموال ویژه پیامبر صلّی الله علیه و آله و أئمّه علیهم السّلام به انفال که از قرآن کریم نشأت گرفته 2 این است که خداوند به منظور گرامی داشت مقام رسالت و امامت و برتری بخشیدن وجود مبارک رسول خدا و امامان بر دیگران، افزون بر خمس، انفال را نیز به آنان اختصاص داده است. 3
از این موضوع هر چند به تفصیل در بخش پایانی کتاب خمس یا در بابی مستقل تحت همین عنوان بحث شده، لیکن از آن در باب‌های جهاد و احیاء موات نیز سخن رفته است. در این جا به دو محور مهم آن یعنی انواع انفال و احکام آن اشاره می‌کنیم.
انواع: انفال انواع و مصادیق مختلفی دارد که عبارتند از:
1. زمینی که مسلمانان بدون جنگ و خونریزی بر آن دست یافته‌اند؛ خواه مالکانش آن‌ها را رها کرده باشند مانند زمین‌های یهودیان بنی نضیر در مدینه، و یا خود آنان به حکومت اسلامی واگذار کرده باشند مانند فدک. 4 به این نوع، فییء (--» فییء) نیز گفته می‌شود. 5
2. زمین موات؛ یعنی زمینی که به سبب موانعی همچون بی آبی یا آب گرفتگی و مانند آن، بدون عمران و اصلاح، قابل بهره برداری نیست؛ خواه مالکی داشته و از بین رفته یا آن را رها کرده و یا از اصل، مالکی نداشته است مانند بیابان‌ها. 6 زمین مواتی که مالک مشخص دارد در این که به طور مطلق از انفال است یا از انفال نیست و یا چنانچه به احیا مالک آن زمین شده باشد از انفال به شمار می‌رود، و اگر به غیر احیا مانند خریدن یا به ارث بردن، مالک شده باشد، از انفال به شمار نمی‌رود، اختلاف است. 7
3. ساحل دریا و کناره رود و هر زمین بدون صاحب؛ هر چند موات نباشد مانند برخی جزایر. 8
4. قلّه کوهها، درهها و نیستان‌ها 9 (--» آجام) .
5. اموال اختصاصی پادشاهان کافر اعم از منقول (صفایا) و غیر منقول 10 (قطایع) .
6. غنائم بر گزیده؛ یعنی آنچه امام علیه السّلام به عنوان بهترین‌های غنائم برای خود بر می‌گزیند. در این که حصول ملکیّت چنین غنائمی بر گزینش و در اختیار گرفتن آن پیش از تقسیم متوقّف است یا آن که صفایای غنائم به طور قهری و بدون گزینش امام علیه السّلام در ملک ایشان قرار می‌گیرند، اختلاف است. 11
7. غنائمی که بدون اذن امام علیه السّلام به جنگیدن، به دست آمده باشد به قول مشهور. 12
8. ارث بدون وارث.
9. معادن. در این که معدن به طور مطلق جزء انفال است یا به طور مطلق نیست و یا تنها معادنی که در زمین متعلّق به امام علیه السّلام مانند زمین موات - وجود دارد، از انفال می‌باشد، اختلاف است. 13
احکام: انفال ملک رسول خدا صلّی الله علیه و آله و أئمّه علیهم السّلام به جهت منصب رسالت و امامت می‌باشد. از این رو، هر گونه تصرف در آن، بدون اذن آنان، جایز نیست، لیکن در زمان غیبت، تصرف در انفال و تملّک آن، برای شیعه به اجمال، مباح دانسته شده است؛ هر چند در قلمرو آن اختلاف است که مطلق انفال است یا آنچه که به مناکح (نکاح کنیزهای به اسارت گرفته شده در جنگ بدون اذن) ، مساکن (منازل واقع در زمین‌های امام) و متاجر (خرید و فروش غنائم جنگی که بدون اذن امام صورت گرفته و نیز داد و ستد یا اجاره زمین‌ها و درختان متعلّق به امام) مرتبط می‌شود.
همچنین در این که مراد از مناکح، مساکن و متاجر چیست و این که مباح از آن‌ها، تنها انفال است یا خمس و یا هر دو، اختلاف وجود دارد. 14 قول به حلیّت و اباحه مطلق انفال برای شیعیان در عصر غیبت، به مشهور نسبت داده شده است. 15 همچنین بر حلیّت تصرف در مثل زمین موات، ادّعای اجماع و اتّفاق شده است. 16
تصرف غیر شیعه در انفال حرام است، لیکن حصول ملکیّت در صورت استیلای غیر شیعه بر انفال از راه خریدن و مانند آن، مورد اختلاف است. 17
1 - مستند الشیعة 10 139.
2 - انفال 1.
3 - جواهر الکلام 16 115.
4 - 116.
5 - مجمع البحرین واژه « نفل ».
6 - جواهر الکلام 16 117 - 119.
7 - مستند الشیعة 10 146.
8 - مستند العروة (الخمس) 361.
9 - جواهر الکلام 16 120 - 122.
10 - 123.
11 - 124 - 126.
12 - 126 - 128.
13 - 128 - 132.
14 - 133 - 155.
15 - مستند الشیعة 10 165.
16 - جواهر الکلام 16 136.
17 - 14.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 700
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
- به لحاظ مصادیق:
- آجام، بیابان، درهها، دریا، ساحل دریا، قطایع، قله کوهها، کنار نهرها، کوه، میراث بلاوارث
- به لحاظ نوع زمین:
- زمین رها شده کفار، زمین غیر مملوک، زمین متروک، زمین مفتوح غیر عنوه، زمین موات ( فقه )
وابسته
- آیه انفال ( فقه )، اباحه انفال، احیای موات، ایجاف، تصرف در انفال، تملک انفال، حیازت انفال، روایات تحلیل، سیاست مالی، ملکیت انفال، نماء انفال
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه انفال ( فقه ) به زیرصفحه انفال ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- جلد magazines.iict.ac.ir جزء uploads : صفحه 5_49_76_30.01.pdfmagshow.php?kind=223
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 47
- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة جلد 2 : صفحه (84-85)
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 7 : صفحه 18
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 2 : صفحه 130
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 5 : صفحه 352، 353
- النضید فی شرح روضة الشهید جلد 4 : صفحه 334
- تحریرالاحکام (ط ج) جلد 2 : صفحه 171
- تذکرة الفقهاء (ط ج) جلد 9 : صفحه (185-156)
- جامع المقاصد فی شرح القواعد جلد 3 : صفحه 55
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 16 : صفحه 115، 116-119
- رسائل المحقق الکرکی جلد 1 : صفحه 242، 254
- رساله نوین جلد 4 : صفحه 120
- ریاض المسائل جلد 3 : صفحه 306
- سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 29 : صفحه 19، 220، 237
- سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 31 : صفحه 196
- سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 5 : صفحه 54، 107، 129، 140
- سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 9 : صفحه 41
- غایة المراد و حاشیة الارشاد جلد 1 : صفحه 489
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 700
- فرهنگ معارف اسلامی جلد 1 : صفحه 323
- فقه الامام جعفرالصادق جلد 2 : صفحه 276
- فقه الامام جعفرالصادق جلد 5 : صفحه 45
- کتاب السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی جلد 1 : صفحه 497
- مبسوط در ترمینولوژی حقوق جلد 1 : صفحه 246
- مجمع الفائدة و البرهان جلد 4 : صفحه 333، 339
- مجمع الفائدة و البرهان جلد 7 : صفحه 486
- معجم فقه الجواهر جلد 1 : صفحه 316
- مهذب الاحکام جلد 11 : صفحه 488
- مهذب الاحکام جلد 15 : صفحه 155