اضطرار ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
اضطرار
اضطرار: ناگزیر و ناچار شدن از انجام یا ترک کاری.
جایگاه اصلی عنوان یاد شده، باب اطعمه و اشربه است، لیکن از آن به مناسبت در دیگر باب‌ها مانند جهاد، تجارت، اجاره و حدود نیز سخن رفته است.
حکم: اضطرار از عناوین ثانوی است که با پیدایش آن، تکلیف مربوط، از عهده مکلّف برداشته می‌شود؛ بدین معنا که مکلّف را از موضوع حکم شرعی خارج می‌کند که نتیجه آن، جواز ارتکاب حرام یا ترک واجب در حال اضطرار است مانند خوردن مردار یا ترک نماز که در شرایط عادی، حرام و در حال اضطرار، حلال است. از این عنوان به قاعده اضطرار نیز تعبیر می‌شود.
قلمرو: به قول مشهور، اضطرار با بیم عقلایی - نه صرف پندار - از رسیدن زیانی که به طور معمول قابل تحمّل نیست، محقّق می‌شود؛ خواه برای خود انسان یا فردی که حفظ او بر انسان واجب است؛ ضرر نیز جانی باشد یا مالی و یا حیثیّتی و ناموسی؛ ضرر جانی نیز در حدّ کشته شدن باشد یا نقص عضو یا پیدایش بیماری یا شدّت پیدا کردن آن یا طولانی شدن دوره درمان یا مشکل شدن مداوا و یا پیدایش عارضه‌ای که منجرّ به یکی از آسیب‌های یاد شده گردد. 1
منشأ: منشأ اضطرار یا اکراه (--» اکراه) است یا تقیّه (--» تقیّه) و یا صرف بیم زیان بدون اکراه و تقیّه.
احکام: بر اضطرار احکامی مترتّب می‌گردد که به آن‌ها اشاره می‌شود:
1. برداشته شدن کیفر: ارتکاب حرام مانند زنا (--» زنا) و لواط (--» لواط) در حال اضطرار، کیفر ندارد؛ زیرا اضطرار به تبع برداشتن تکلیف، کیفر را نیز بر می‌دارد. 2
2. ضمان: اضطرار اگر ناشی از اکراه باشد، ضمان از مضطر برداشته و متوجه اکراه کننده می‌شود مانند آن که فردی به اکراه دیگری، مال کسی را تلف کند امّا اگر ناشی از اکراه نباشد، مضطر ضامن است مانند فردی که بر خوردن غذای دیگری اضطرار پیدا کند که در این صورت، ضامن قیمت آن است. 3
3. صحّت و فساد معامله: معامله مضطر در صورتی که اضطرار او ناشی از اکراه باشد، باطل است مانند آن که فردی به اجبار دیگری خانه اش را بفروشد؛ امّا اگر اضطرار وی ناشی از اکراه نباشد، معامله درست است مانند آن که انسان برای درمان بیماری، مجبور به فروش خانه خویش گردد. 4
4. خوردنی و نوشیدنی حرام: خوردن و نوشیدن چیز حرام در حال اضطرار، حلال، بلکه در صورت توقّف حیات آدمی بر آن، واجب است 5، لیکن در اندازه خوردن و آشامیدن - به مقدار جلوگیری از تلف شدن یا تا حدّ سیری - اختلاف است. خوردن و آشامیدن افزون بر اندازه سدّ رمق نزد بیشتر فقها و افزون بر حدّ سیری به اجماع آنان، جایز نیست. 6
انسان باغی و عادی - به نصّ قرآن کریم 7 - از حکم یاد شده استثنا شده است. بنابر این، خوردن در حال اضطرار نیز بر آنان جایز نیست.
در این که مراد از « باغی » و « عادی » چیست، میان فقها اختلاف نظر است. منشأ آن اختلاف مضمون روایات 8 در این زمینه است:
یک - باغی، کسی است که برای جنگ با امام علیه السّلام بر او خروج می‌کند یا
کسی است که به انگیزه خوشگذرانی به شکار می‌رود و عادی، راهزن یا دزد است. 9
دو - باغی، خروج کننده بر امام علیه السّلام و عادی، راهزن است. 10
سه - باغی، کسی است که خوردن مردار را حلال می‌داند و عادی، کسی است که در خوردن مردار از مرز سیری فراتر رود. 11
چهار - باغی، خروج کننده بر امام علیه السّلام یا حلال شمارنده مردار است و عادی، راهزن یا کسی است که در خوردن مردار از حدّ سیری فراتر رود. 12
در مقابل نظرات یاد شده، برخی هر دو عنوان را به یک معنا تفسیر کرده‌اند؛ هر چند اینان نیز اختلاف نظر دارند که مراد از آن دو، مطلق کسانی‌اند که در غیر حال اضطرار نیز ابایی از خوردن حرام ندارند 13 یا منظور افرادی هستند که اضطرار آنان ناشی از میل به گناه و تجاوز از حدود الهی - مانند خروج بر امام یا راهزنی و دیگر گناهان - باشد؛ هر چند از خوردن حرام در غیر حال اضطرار، خودداری می‌ورزند. 14
5. نوشیدن شراب: در جریان حکم اضطرار (حلال شدن حرام) در مورد نوشیدن شراب یا عدم جریان آن، اختلاف است. 15 قول مشهور، قول نخست است. 16 برخی از قائلان به قول مشهور، حلیّت را تنها به صورت بیم از تلف شدن در صورت ننوشیدن شراب، مقیّد کرده‌اند. 17 اختلاف یاد شده در صورت اضطرار به نوشیدن برای درمان نیز وجود دارد، لیکن در این فرض، قول به عدم جواز، به مشهور نسبت داده شده است. 18
6. خوردن غذای دیگری: در صورت اضطرار کسی که به خوردن غذای دیگری، یا مالک آن حاضر است یا غایب. در صورت نخست، بر مالک واجب است غذا را به او بدهد، لیکن در صورت توانایی مضطر بر پرداخت قیمت غذا، بذل رایگان آن بر مالک واجب نیست، بلکه می‌تواند قیمت آن را بگیرد. بر مضطر نیز واجب است برای حفظ جان خود، پول غذا را به صاحبش بپردازد. در صورت خودداری مالک از دادن غذا
حتی به ازای پرداخت قیمت آن، مضطر می‌تواند به زور متوسل شود. در صورت غایب بودن مالک، مضطر می‌تواند از طعام بخورد، لیکن ضامن قیمت آن است. 19
7. کشتن دیگری: اضطرار به کشتن دیگری بنا بر قول مشهور حتی در صورت توقّف حفظ جان بر آن، مجوّز کشتن نمی‌شود 20، مگر در این موارد:
یک - کسی که جانش محترم نیست مانند کافر حربی (--» اَهل حرب) و مرتدّ فطری 21 (--» مرتدّ فطری) .
دو - متجاوزی که فرد مدافع در مقام دفاع ناگزیر از کشتن او گردد 22 (--» دفاع) .
سه - کفّار در جنگ با مسلمانان، زنان و کودکان یا حتی مسلمانان اسیر را سپر خویش قرار دهند و پیروزی بر کفّار متوقّف بر کشتن آنان باشد. 23
1 - جواهر الکلام 36 426 - 427؛ مسالک الافهام 12 113 و مستند الشیعة 15 20 - 21.
2 - جواهر الکلام 41 262.
3 - 36 438.
4 - مصباح الفقاهة 1 410 و مستمسک العروة 12 10 - 11.
5 - جواهر الکلام 36 432.
6 - مسالک الافهام 12 115 - 116.
7 - بقره 173 و مائده 3.
8 - وسائل الشیعة 24 215 - 217.
9 - منهاج الصالحین (حکیم) 2 377.
10 - ارشاد الاذهان 2 114.
11 - شرائع الاسلام 4 757 - 758.
12 - الدروس 3 24.
13 - جواهر الکلام 36 429 - 431.
14 - منهاج الصالحین (حکیم) 2 377.
15 - جواهر الکلام 36 444.
16 - فقه الصادق 24 220.
17 - مسالک الافهام 12 127.
18 - جواهر الکلام 36 445 - 446.
19 - 437 - 438.
20 - مبانی تکملة المنهاج 2 13 و مصباح الفقاهة 1 454.
21 - مسالک الافهام 12 125.
22 - جواهر الکلام 41 651.
23 - 21 73 - 75.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 542
اصطلاح‌نامه
یادداشت دامنه
عمده مباحث مربوط به اضطرار به صورت ترکیب آمده است مانند آشامیدن اضطراری شراب. لذا برای پیدا کردن موضوعات مربوط به اضطرار، از نمایش چرخشی استفاده نمایید.
اعم
اخص
- به لحاظ ارتکاب حرام:
- اضطرار بر زنا، اضطرار به دروغ، اضطرار به ریا، اضطرار به غصب
- به لحاظ ترک واجب:
- اضطرار ناذر حج، اضطرار نمازگزار جمعه
وابسته
- آشامیدن اضطراری محرمات، آشامیدن اضطراری مسکر، آمیزش اضطراری، آیات اضطرار، اجاره اضطراری، احتکار ( فقه )، ارتداد اضطراری، استحسان ( فقه )، اطعام اضطراری، افطار اضطراری، اقرار اضطراری، بیع اضطراری، تعقیبات نماز، تکفین اضطراری، تَکَتُّف اضطراری، خروج اضطراری منی، خوردن اضطراری، خوردن اضطراری محرمات، خوردن محرمات، دعوی اضطرار بر اجتماع دو برهنه، سرقت اضطراری، سرقت در سال قحطی، قاعده اضطرار، قرض اضطراری، مضطر، معامله ربوی اضطراری، ودیعه اضطراری
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اضطرار ( فقه ) به زیرصفحه اضطرار ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید. == منابع ==magshow.php?kind=229
- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة جلد 7 : صفحه 348
- الفقه جلد 77 : صفحه 16، 25، (48-63)
- المبسوط فی فقه الامامیة جلد 6 : صفحه 284
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 3 : صفحه 438
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 4 : صفحه 433
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 5 : صفحه 201
- تحریرالوسیله جلد 2 : صفحه 128، 169
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 36 : صفحه 443
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 542
- مهذب الاحکام جلد 22 : صفحه 346