اضطرار ( اصول فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
اضطرار ( اصول فقه ) : مجبور شدن به انجام ارادی فعل با عدم رضایت قلبی، یا سلب کامل اختیار
اضطرار، حالتی است که در آن، با وجود آن که تهدیدی از خارج متوجه شخص نمی‌گردد، فشاری از درون وی، او را به انجام کاری وادار می‌کند که نسبت به آن رضایت کامل ندارد؛ یعنی هر چند اراده انجام آن را دارد، اما این اراده با رضایت و خرسندی درونی همراه نیست، مانند این که شخصی برای درمان فرزندش، مضطر به فروش خانه خود می‌گردد؛ در این مورد، او این کار را بر خلاف میل باطنی و در شرایط اضطرار، ولی با اراده و قصد، انجام می‌دهد.
در مباحث اصول، در چند مورد، از اضطرار سخن به میان آمده است، از جمله:
1. در بحث اجزای امر اضطراری از امر واقعی اولی؛ برای مثال، در صورتی که مکلف، به آب دسترسی ندارد و یا اگر دسترسی دارد، به دلیل زیان آور بودن برای او، نمی‌تواند از آن استفاده کند. وظیفه او نماز با تیمم است؛ در این صورت از تکلیف ' نماز با تیمم '، به تکلیف واقعی ثانوی یا مأمور به اضطراری تعبیر می‌شود.
2. در حدیث رفع (رفع عن امتی ما اضطروا الیه…) از این مسئله بحث می‌شود که اگر کسی به ارتکاب عمل حرامی مضطر شد، اضطرار مذکور سبب می‌شود که حرمت فعلی آن عمل، برداشته شود.
3. در اضطرار به ارتکاب بعضی از اطراف علم اجمالی نیز این بحث وجود دارد که آیا این اضطرار مانع فعلیت تکلیف می‌شود یا نه.
نکته اول:
' اضطرار ' در کلمات اصولی‌ها به دو معنا به کار رفته است:
1. به معنای سلب کامل اختیار در جایی که عامل خارجی به طور قهری، اختیار را از شخص سلب کند، مثل کسی که در اثر طوفان از بلندی به پایین پرت می‌شود. در بحث از قاعده ' الاضطرار بسوء الاختیار لا ینافی الاختیار ' مراد از اضطرار، این نوع خاص است که شامل اجبار و اکراه می‌شود.
2. به معنای ناچاری و اوضاع و احوال سختی که تحمل آن عادتا ' دشوار یا غیر قابل تحمل می‌باشد، که در این صورت، شخص مجبور می‌شود بر خلاف میل باطنی خود و از روی قصد و رضای خاصی، عملی را انجام دهد. این معنای اضطرار، در اصول رایج است. [۱]
نکته دوم:
نسبت به چگونگی دخالت اضطرار در تکلیف، دو مبنا وجود دارد:
1. مبنای مشهور، که اعتقاد دارند عدم اضطرار، از قیود و شرایط تکلیف است؛ یعنی یکی از شرایط فعلیت هر تکلیفی این است که مکلف ناچار به انجام حرام یا ترک واجبی نشده باشد. با وجود اضطرار، فعلیت تکلیف منتفی می‌شود (در این جا اضطرار به معنای اجبار و اکراه است) .
2. مبنای مرحوم ' امام خمینی '، که معتقد است با وجود اضطرار نیز تکلیف فعلیت دارد، اما عقل، مضطر را در مخالفت معذور می‌بیند و معنای معذوریت در مخالفت این است که مولا حق ندارد بر او احتجاج نماید [۲].
پانوشت
منابع
- ایضاح الکفایة جلد 5 : صفحه 32
- آراؤنا فی اصول الفقه جلد 1 : صفحه 118
- انوارالهدایة فی التعلیقة علی الکفایة جلد 2 : صفحه 207
- الوصول الی کفایة الاصول جلد 1 : صفحه 541
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
اخص
- اضطرار اختیاری، اضطرار به ارتکاب، اضطرار به بعض اطراف علم اجمالی، اضطرار به ترک، اضطرار به غیر معیّن، اضطرار به معیّن، اضطرار شرعی، اضطرار عادی، اضطرار عقلی، اضطرار غیر اختیاری
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اضطرار ( اصول فقه ) به زیرصفحه اضطرار ( اصول فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- آراؤنا فی اصول الفقه جلد 1 : صفحه 118
- اصول الفقه جلد 1 : صفحه 310
- المحصول فی علم الاصول جلد 3 : صفحه 362، 363
- المحکم فی اصول الفقه جلد 2 : صفحه 408
- المعجم الاصولی : صفحه 217
- الوصول الی کفایة الاصول جلد 1 : صفحه 541
- انوار الاصول جلد 1 : صفحه 579
- انوارالهدایة فی التعلیقة علی الکفایة جلد 2 : صفحه 207
- ایضاح الکفایة جلد 5 : صفحه 32
- بحوث فی علم الاصول جلد 3 : صفحه 84
- بحوث فی علم الاصول جلد 5 : صفحه 279
- تهذیب الاصول جلد 2 : صفحه 168، 272، 273
- سیری کامل در اصول فقه جلد 12 : صفحه 143
- سیری کامل در اصول فقه جلد 4 : صفحه 189
- شرح اصول فقه جلد 2 : صفحه 95
- علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه 298
- فوائد الاصول جلد 4 : صفحه 243
- کفایة الاصول : صفحه 210
- مقالات الاصول جلد 1 : صفحه 268
- منتقی الاصول جلد 3 : صفحه 135، 137
- منتقی الاصول جلد 4 : صفحه 407، 416
- منتقی الاصول جلد 5 : صفحه 116
- منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 6 : صفحه 21
- نهایة الاصول : صفحه 128، 269، 270، 271، 275
- نهایة الافکار جلد 1 : صفحه 239، 443
- نهایة الافکار جلد 3 : صفحه 221