طبقات مفسران شیعه
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
طبقات مفسران شیعه : گروه‌های مختلف از مفسران تقریباً همزمان یا دارای شیوه مشترک در دیدگاه شیعه
شیعه به استناد قرآن مجید، قول پیامبر (ص) را در تفسیر آیات قرآن حجّت می‌داند و برای اقوال دیگران حجیتی قایل نیست؛ جز این که به نصّ خبر متواتر ثقلین، قول اهل بیت عترت علیهم السلام را مانند قول پیامبر (ص) حجت می‌داند؛ از این رو، در نقل و اخذ روایات تفسیری، تنها به روایات پیامبر (ص) و ائمه (ع) اکتفا کرده است.
در تشریح و تعیین طبقات مفسران شیعه شیوه‌های متفاوتی وجود داد؛ برخی همچون علامه طباطبایی (ره) مجموعه مفسران صحابه پیامبر (ص) و تابعان صحابه و صحابه امامان معصوم (ع) را در طبقه اول قرار داده، از آنان به عنوان کسانی یاد می‌کند که روایات تفسیری را از پیغمبر اکرم (ص) و ائمه اهل‌بیت علیهم السلام فراگرفته، در اصول خود به طور غیر مرتب ثبت کرده و به روایت آن‌ها پرداخته‌اند؛ مانند: زراره، محمد بن مسلم، معروف و جریر.
طبقه دوم را اهل تألیفات اوّلی تفسیر مانند فرات بن ابراهیم، ابوحمزه ثمالی، عیاشی، علی بن ابراهیم قمی و نعمانی (صاحب تفسیر) برمی‌شمارد که شیوه آن‌ها مانند شیوه طبقه چهارم مفسران اهل سنّت (در تقسیم‌بندی خود علامه طباطبایی) این بود که روایات مأثوره را که از طبقه اول اخذ کرده بودند، با اسناد در تالیفات خود درج و از هر گونه اعمال نظر خودداری می‌کردند. با توجه به طولانی بودن زمان دسترسی به ائمه (ع) ، در تقسیم‌بندی علامه (ره) این دو طبقه تداخل دارند و فاقد ترتیب زمانی هستند.
طبقه سوم شامل ارباب علوم متفرقه است؛ مانند: سید مرتضی در تفسیر ادبی خود، شیخ طوسی در تفسیر کلامی خود به نام ~التبیان~ و صدرالمتالهین در تفاسیر فلسفی‌اش، میبدی گنابادی در تفسیر عرفانی‌اش و کسانی‌که میان تعدادی از علوم در تفسیر خود جمع کرده‌اند؛ مثل طبرسی در ~مجمع‌البیان~.
اما صاحب کتاب ~مبانی و روشهای تفسیر قرآن~ مبنایی دیگر برگزیده و علاوه بر مفسران جدید شیعه، صاحبان تفسیر در دوره‌های پیشین را در هفت طبقه جای داده است:
طبقه اول: تعدادی از اصحاب پیامبر اکرم (ص) که روایات تفسیری را نقل یا ضبط کرده‌اند و معروف‌ترین آن‌ها عبارتند از: ابن عباس؛ ابیّ بن کعب؛ جابر بن عبدالله انصاری؛ عبدالله بن مسعود.
طبقه دوم: مفسران از تابعان که برخی از آن‌ها مورد اتفاق شیعه و اهل‌سنّت بوده و معروف‌ترین آن‌ها سعید بن جبیر، یحیی بن یعمر، طاووس بن کیسان یمانی، ابوصالح میزان بصری، محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جعفی و اسماعیل سدی کبیر هستند.
طبقه سوم: جمعی از اصحاب ائمه (ع) که به تفسیر یا تألیف در باره علم تفسیر شهرت دارند. معروف‌ترین آن‌ها ابوحمزه ثمالی، ابان بن تغلب، ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی، حصین بن مخارق، حسین بن سعید و علی بن اسباط هستند.
طبقه چهارم: مفسرانی که نزدیک به زمان ائمه (ع) می‌زیسته‌اند و احادیث مربوط به تفسیر قرآن را جمع آوری می‌کردند و تألیفاتشان نخستین منابع تفسیری شیعه شمرده می‌شود. معروف‌ترین آن‌ها علی بن ابراهیم قمی، ابن‌عقده، فرات بن ابراهیم کوفی، محمد بن مسعود عیاشی، احمد بن حسن معروف به ابوالعباس مفسر، محمد بن ابراهیم نعمانی، ابومحمد جرجانی، محمد بن احمد صابونی و محمد بن حسن شیبانی هستند.
طبقه پنجم: معروف‌ترین مفسران این طبقه؛ شیخ مفید، ابوالقاسم مغربی، محمد بن احمد وزیر، شیخ رشیدالدین معروف به ابن‌شهرآشوب و ابوالعباس اشبیلی هستند.
طبقه ششم: مؤلّفان بهترین تفاسیر که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند؛ مانند: سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی، ابوالفتوح رازی، امین‌الدین طبری، شیخ معزّالدین سمان و قطب‌الدین راوندی.
طبقه هفتم: شیخ طبرسی، سید حیدرآملی، صدرالمتألهین شیرازی، سید هاشم بحرانی، ملاّمحسن فیض کاشانی، شیخ عبدعلی حویزی شیرازی، بهاءالدین شریف لاهیجی، سید عبدالله شُبّر، مولی محمدرضا نضیری طوسی، میرزا ابراهیم صدر شیرازی و قاضی محمد ابراهیما.
در باره آثار تفسیری شیعه، نجاشی نخستین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را ثبت کرده است. ابن‌ندیم در ~فهرست~، نام بسیاری از مفسران شیعه را ذکر، و سید حسن صدر در ~تأسیس‌الشیعة~ مفسران را طبقه‌بندی، و شیخ آقا بزرگ تهرانی در ~الذریعة الی تصانیف‌الشیعة~ حدود چهار صد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است.
منابع
- قرآن در اسلام : صفحه (81-85)
- مبانی و روشهای تفسیر قرآن : صفحه (78-87)
- تاریخ تفسیر قرآن کریم : صفحه (198-209)
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «طبقات مفسران شیعه» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- طبقه مفسران اصحاب ائمه (ع)، طبقه مفسران تابعین تابعین شیعه، طبقه مفسران تابعین شیعه، طبقه مفسران شیعه عصر تدوین، طبقه مفسران صحابه شیعه