اجتماع امر و نهی
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
اجتماع امر و نهی : انطباق هم زمانِ امر و نهی بر شیء واحد
اجتماع امر و نهی، یعنی اجتماع و تلاقی مأموربه و منهی عنه در شیء واحد؛ به بیان دیگر، مراد از اجتماع امر و نهی این است که یک فعل به سبب انطباق عنوان واجب بر آن، بدان امر شده باشد و در همان حال نیز، به علت منطبق شدن عنوان حرام بر آن، مورد نهی قرار گرفته باشد؛ مانند: نماز در مکان غصبی که دارای دو عنوان است:
أ: عنوان نماز که با امر ' صلّ ' واجب گردیده؛
ب: عنوان غصب که با نهی ' لا تغصب ' حرام گشته است.
توضیح: نسبت متعلق امر و نهی با یک دیگر چهار صورت دارد:
1. تباین؛ مثل: ' صل ' و ' لا تشرب '؛
2. تساوی؛ مثل: ' صل ' و ' لا تصل '؛
3. عموم و خصوص مطلق؛ مثل: ' صل ' و ' لا تصل فی الدار المغصوبة '؛
4. عموم و خصوص من وجه؛ یعنی امر به عنوان خاص دارای مصلحت و نهی به عنوان خاص دارای مفسده تعلق گرفته است، ولی به طور اتفاقی، در موردی، این دو عنوان با یک دیگر برخورد کرده‌اند؛ یعنی بر یک عمل، هم عنوان مأموربه و هم عنوان منهی عنه منطبق شده است.
از این اقسام، تنها قسم اخیر، یعنی ' اجتماع امر و نهی در شیء واحد '، مورد بحث اصولیون است، زیرا در قسم اول اصلاً شیء واحد وجود ندارد؛ قسم دوم داخل در بحث تناقض است و قسم سوم هم احکام باب عام و خاص را دارد.
اما قسم چهارم، از دیرباز در میان اصولیون شیعه و سنی مطرح بوده است؛ بیشتر اشاعره و گروهی از متقدمان و متأخران علمای شیعه، قائل به جواز آن و بیشتر علمای معتزله و دانشمندان شیعه، قائل به عدم جواز آن، هم در مقام جعل و هم در مقام امتثال، شده‌اند.
نکته اول:
در این که آیا مسئله اجتماع امر و نهی از مسائل علم فقه یا علم اصول و یا علم کلام است، میان اصولیون اختلاف می‌باشد. هم چنین بر فرض این که از مسائل اصولی باشد، در این که آیا داخل در مباحث الفاظ است یا ملازمات عقلی، نیز اختلاف وجود دارد.
نکته دوم:
در کلمات متأخرین، مسئله‌ای به نام ' قید مندوحه ' به چشم می‌خورد، آن گاه بحث شده که آیا امتناع اجتماع امر و نهی تنها با وجود قید مندوحه صادق است و یا این که صورت عدم مندوحه را هم شامل می‌شود.
البته این بحث، در نزد آنان، در صورتی پیش می‌آید که جمع بین امر و نهی به سوء اختیار مکلف بوده باشد.
نکته سوم:
ثمره بحث اجتماع امر و نهی:
اگر کسی معتقد به جواز اجتماع امر و نهی باشد و مورد اجتماع را به جا آورد، بدون اشکال، امر کلی متعلق به طبیعت مأمور به امتثال می‌شود، چه امر عبادی باشد و چه غیر عبادی؛ برای مثال، با ادای نماز در خانه غصبی، موافقت با امر ' اقیموا الصلاة ' حاصل و آن امر ساقط می‌شود، زیرا نمازی که در ملک غصبی خوانده شده است نه از ناحیه ملاک و نه از ناحیه فعلیت امر، کمبود ندارد. البته در ضمن نماز خواندن معصیتی رخ داده، ولی ارتباطی با جنبه عبادی نماز ندارد.
اما کسی که معتقد به امتناع امر و نهی می‌باشد، بر این باور است که نماز در خانه غصبی یا مأموربه است و یا منهی عنه؛ اگر جانب امر ترجیح داده شود، به این معنا است که نماز در خانه غصبی فقط مأموربه بوده و هیچ معصیتی هم محقق نشده است. اما اگر جانب نهی ترجیح داده شده و گفته شود اصلاً امری تحقق نیافته، باید دید در ماده اجتماع، آیا واجب، واجب تعبدی است یا توصلی؛ اگر توصلی باشد، مثل تطهیر لباس با آب غصبی، در این صورت، غرض مولا حاصل و امر ساقط می‌شود، ولی اگر تعبدی باشد، مسئله چند صورت پیدا می‌کند.
نکته چهارم:
در این که بحث اجتماع امر و نهی به مسئله ' تعلق احکام به طبایع ' ارتباط دارد یا نه، اختلاف است:
برخی بر این باورند که اگر کسی متعلق اوامر و نواهی را ' طبایع ' بداند، باید قائل به اجتماع شود، چون طبیعت نماز ارتباطی به طبیعت غصب ندارد، و اگر کسی متعلق اوامر و نواهی را ' افراد ' بداند، باید امتناعی باشد، زیرا در این صورت، افراد متعدد نداریم و نماز در خانه غصبی یک فرد واحد است که هم متعلق امر و هم متعلق نهی قرار گرفته، و این ممتنع است.
نیز ر.ک:قید مندوحه.
منابع
- اصول الفقه جلد 1 : صفحه 301
- اصول الفقه جلد 1 : صفحه 295
- اصول الفقه جلد 1 : صفحه 289
- کفایة الاصول : صفحه 183
- مقالات اصولی : صفحه 92
- معالم الدین و ملاذ المجتهدین : صفحه 93
- بحوث فی علم الاصول جلد 3 : صفحه 51
- بحوث فی علم الاصول جلد 3 : صفحه 47
- دروس فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 345
- تهذیب الاصول جلد 1 : صفحه 376
- تهذیب الاصول جلد 1 : صفحه 380
- الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 2 : صفحه 423
- سیری کامل در اصول فقه جلد 5 : صفحه (434-453)
- ایضاح الکفایة جلد 3 : صفحه (22-26)
- ایضاح الکفایة جلد 3 : صفحه (33-32)
- ایضاح الکفایة جلد 3 : صفحه (44-52)
- ایضاح الکفایة جلد 3 : صفحه 29
- ایضاح الکفایة جلد 3 : صفحه 10
- جلد 2 : صفحه 197
- انوار الاصول جلد 1 : صفحه 537
- الموجز فی اصول الفقه : صفحه 114
- تهذیب الاصول جلد 1 : صفحه 88
- الفروق المهمة فی الاصول الفقهیة : صفحه 70
- المحکم فی اصول الفقه جلد 2 : صفحه 353
- اجود التقریرات جلد 1 : صفحه 331
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «اجتماع امر و نهی» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- اجتماع امر استحبابی و نهی تحریمی، اجتماع امر و نهی تعیینی، اجتماع امر و نهی عینی، اجتماع امر و نهی غیری، اجتماع امر و نهی نفسی، اجتماع امر و نهی تخییری، اجتماع امر و نهی کفایی، اجتماع حقیقی امر و نهی، اجتماع موردی امر و نهی
- به لحاظ مراتب امرونهی:
- اجتماع امر استحبابی و نهی تنزیهی، اجتماع امر وجوبی و نهی تحریمی، اجتماع امر وجوبی و نهی تنزیهی
- به لحاظ مقام جعل وامتثال:
- اجتماع امر و نهی آمری، اجتماع امر و نهی مأموری
وابسته
- اجتماع اراده و کراهت، اجتماع امر وجوبی و اباحه، اجتماع امر وجوبی و امر استحبابی، اجتماع حب و بغض، اجتماع مصلحت و مفسده، امتناع وقوعی، ترکیب اتحادی ( اصول فقه )، ترکیب انضمامی ( اصول فقه )، تزاحم ( اصول فقه )، تعارض ادله، تعلق احکام به عناوین، شرایط اجتماع امر و نهی، عنوان و معنون، قاعده « الامتناع بالاختیار لا ینافی الاختیار »، ملاک باب اجتماع، واحد ( اصول فقه )
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اجتماع امر و نهی به زیرصفحه اجتماع امر و نهی/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- جلد 2 : صفحه 197
- اجود التقریرات جلد 1 : صفحه 180، 331، 332، 334، 341، 343، 345، 346، 348، 349، 352، 353، 354، 357، 359، 362، 364، 366، 367، 369، 370، 385
- اجود التقریرات جلد 2 : صفحه 26
- اصطلاحات الاصول : صفحه 15، 16، 106
- اصول الاستنباط : صفحه 111، 112، 113، 116
- اصول الفقه جلد 1 : صفحه 289، 290، 291، 292، 293، 294، 295، 300، 301، 304، 306، 307، 309، 310، 311، 312، 324
- الاحکام فی اصول الأحکام جلد 1 : صفحه 99، 100، 102، 103
- الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 1 : صفحه 105
- الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 2 : صفحه 421، 423، 425، 426، 430، 431، 438، 440، 447
- الذریعة الی اصول الشریعة جلد 1 : صفحه 190
- الفروق المهمة فی الاصول الفقهیة : صفحه 70
- الفوائد الحائریة : صفحه 164، 165، 166، 168
- المحصول فی علم اصول الفقه جلد 2 : صفحه 285
- المحصول فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 164، 165، 166، 169، 171، 174، 175، 176، 177، 178، 183، 184، 185، 188، 189، 190، 192، 193، 197، 199، 201، 202، 203، 204، 205، 206، 207، 208، 215، 216، 218، 222، 223، 224، 225، 226، 227، 229، 231، 235، 236، 245، 246، 250، 258، 261، 267، 269، 270، 271، 275، 277، 280، 283، 284
- المحکم فی اصول الفقه جلد 2 : صفحه 353، 363، 364، 370، 371، 376، 378، 379، 386، 389، 390، 393، 397، 398، 401، 407، 408، 409
- المحکم فی اصول الفقه جلد 6 : صفحه 41
- المعالم الجدیدة للاصول : صفحه 151
- الموجز فی اصول الفقه : صفحه 114
- الوافیة فی اصول الفقه : صفحه 90، 91، 96، 98
- انوار الاصول جلد 1 : صفحه 434، 482، 490، 537، 538، 539، 541، 543، 544، 545، 546، 549، 552، 553، 555، 556، 557، 558، 559، 560، 561، 564، 565، 566، 567، 568، 570، 572، 578، 579، 580، 581، 589، 590، 591، 595، 596، 597، 600
- ایضاح الکفایة جلد 3 : صفحه 10، (22-26)، 29، (32-33)، (33-32)، (44-52)
- بحوث فی الاصول جلد -1 : صفحه 144، 146، 147، 148، 150، 154
- بحوث فی علم الاصول جلد 3 : صفحه 25، 26، 30، 31، 32، 35، 38، 39، 40، 42، 43، 47، 48، 51، 52، 53، 54، 56، 57، 59، 62، 66، 67، 68، 69، 70، 72، 73، 76، 79، 81، 82، 83، 84، 85، 87، 88، 101، 102
- بحوث فی علم الاصول جلد 4 : صفحه 209
- بحوث فی علم الاصول جلد 7 : صفحه 123
- تسدید الاصول جلد 1 : صفحه 396، 398، 400، 401، 402، 405، 408، 414، 417، 418، 427، 436
- تهذیب الاصول جلد 1 : صفحه 88، 376، 377، 378، 380، 382، 389، 390، 391، 392، 395، 398، 401
- حقایق الاصول جلد 1 : صفحه 349، 350، 352، 353، 354، 355، 357، 359، 361، 362، 363، 367، 368، 371، 372، 373، 374، 375، 376، 377، 386، 387، 388، 399، 402، 406، 411، 414، 415، 417، 420، 421
- درر الفوائد جلد 1 : صفحه 148
- دروس فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 117، 345
- دروس فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 269، 270، 277
- سیری کامل در اصول فقه جلد 5 : صفحه (434-453)
- شرح اصول فقه جلد 2 : صفحه 92
- علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه 81، 125، 126، 127، 128، 129، 130، 131، 132، 133، 134، 135، 138
- فرهنگ معارف اسلامی جلد 1 : صفحه 65
- فوائد الاصول جلد 1 : صفحه 299
- فوائد الاصول جلد 2 : صفحه 396، 398، 399، 402، 406، 408، 410، 412، 415، 416، 418، 419، 421، 422، 424، 427، 428، 429، 432، 434، 435، 438، 443، 446، 449، 454
- فوائد الاصول جلد 4 : صفحه 246
- کفایة الاصول : صفحه 183، 184، 185، 186، 188، 191، 192، 193، 194، 195، 196، 197، 198، 199، 200، 202، 203، 205، 206، 207، 208، 210، 211، 212، 214، 215، 216، 217
- مبادی الوصول الی علم الاصول : صفحه 116
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 1 : صفحه 14
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 3 : صفحه 352
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 4 : صفحه 17، 164، 165، 166، 167، 172، 173، 174، 175، 176، 177، 178، 179، 180، 182، 186، 187، 188، 191، 193، 198، 199، 200، 201، 203، 208، 210، 215، 216، 219، 224، 225، 231، 238، 240، 242، 243، 245، 248، 251، 257، 258، 259، 260، 261، 263، 270، 273، 275، 276، 278، 280، 281، 288، 290، 291، 292، 295، 297، 298، 300، 301، 303، 304، 306، 307، 308، 313، 314، 325، 329، 330، 331، 333، 370، 372، 404، 411، 414، 418، 419، 424، 425
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 5 : صفحه 26، 51
- معالم الدین و ملاذ المجتهدین : صفحه 93، 95
- مقالات اصولی : صفحه 91، 92
- مقالات الاصول جلد 1 : صفحه 364
- مناهج الوصول الی علم الاصول جلد 2 : صفحه 109
- منتقی الاصول جلد 1 : صفحه 33، 35
- منتقی الاصول جلد 3 : صفحه 17، 18، 19، 20، 21، 22، 24، 26، 28، 75، 77، 78، 80، 81، 84، 99، 103، 106، 107، 109، 111، 112، 113، 117، 123، 124، 127، 128، 131، 132، 134، 135، 137، 140، 141، 142، 143، 148، 149، 151، 153، 157، 159، 161، 164، 166
- نهایة الاصول : صفحه 251، 252، 253، 254، 255، 257، 260، 264، 265، 267، 270، 272، 275
- نهایة الافکار جلد 1 : صفحه 348، 407، 409، 411، 413، 415، 417، 419، 421، 424، 429، 433، 435، 436، 439، 450