بدل حیلوله
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
بدل حیلوله
بَدَل حیلوله: عوض مال درفرض عدم امکان دسترسی به عین آن.
بدل حیلوله عبارت است ازعوض مالی که در پی حصول یکی از اسباب ضمان مانند غصب و سرقت و عدم امکان دسترسی مالک به عین مال - با وجود آن - بر عهده شخص آمده است. درصورت تلف شدن مال یادشده به عوض آن، بدل تالف) ر بدل تالف (گفته میشود. 1 از این عنوان در باب تجارت سخن رفته است.
در ثبوت شرعی بدل حیلوله اختلاف است. 2 بدل حیلوله نزد قائلان به مشروعیت آن در موردی است که دسترسی به اصل مال تا زمانی طولانی ممکن نباشد. 3 مراد از عدم امکان دسترسی، امکان عرفی است نه عقلی؛ بنابر این به محض تعذّر عرفی از دسترسی به اصل مال، بدل حیلوله بر عهده ضامن ثابت میشود؛ هرچند وی درحال تلاش برای فراهم کردن مقدّمات کار به منظور دسترسی به اصل مال باشد. البتّه برخی، ظهور کلمات بعض فقها را در تعذّر عقلی دانستهاند. 4 برخی مراد از تعذّر را اعم از تعذّر عقلی و عرفی دانستهاند. 5
مالک - پس از ثبوت بدل حیلوله بر عهده ضامن - میتواند بدل را مطالبه نماید و یا تا زمان برطرف شدن عذر و امکان گرفتن اصل مال صبر کند؛ لیکن اگر
ضامن بخواهد بدل را بپردازد، آیا مالک میتواند از گرفتن آن امتناع کند یا نه؟ مسئله اختلافی است. 6
با پذیرش بدل توسّط مالک، وی مالک آن میگردد نه آنکه صرفاً تصرّف در آن برای وی مباح باشد؛ هرچند برخی فقها در حصول ملکیّت مناقشه کردهاند. 7 مالکیت ضامن نسبت به عین مال پس از پرداخت بدل آن، مورد بحث است. 8 در اینکه بدل حیلوله مختص به مواردی است که مال از اعیان باشد یا شامل آنچه در ذمّه است نیز میشود اختلاف است. 9
نسبت به بدل حیلوله مباحث دیگری نیز - از قبیل اینکه بدل پرداختی از باب غرامت است یا معاوضه؟ آیا ضامن اصل مال، ضامن منافع آن نیز هست یا خیر؟ آیا مالک به نحو مطلق مالک بدل میشود یا به نحو مقیّد و موقّت تا زمان دسترسی نداشتن به عین مال؟ - مطرح است.
1. المکاسب و البیع) نائینی (376 - 372 /1؛ مصباح الفقاهة 2 210 - 203 /3. مصباح الفقاهة 5 212 - 211. 4 211 - 210. 3 209 - 203 /3. منیةالطالب 329 -328 /1؛ هدیالطالب 6 615 /3. مصباح الفقاهة 213 - 212 /3؛ کتاب البیع) امام خمینی (7 639 - 638 /1. مصباح الفقاهة 216- 213 /3؛ المکاسب والبیع) نائینی (8 376 /1. المکاسب و البیع) نائینی (380 /1 و 385؛ مصباح الفقاهة 9 217 - 216 /3. مصباح الفقاهة 172 - 171 /3.
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «بدل حیلوله» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
وابسته
- تعذر رد مغصوب، تقاص، رد بدل مغصوب، ضمان حیلوله، قاعده حیلوله، مطالبه بدل حیلوله مغصوب، معاوضه قهری، ملکیت بدل مغصوب
منابع
- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة جلد 9 : صفحه 316
- تحریرالمجله جلد 2-1 : صفحه 118
- تحریرالوسیله جلد 2 : صفحه 183، (437-438)
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 37 : صفحه 132
- سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 16 : صفحه 110
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 79
- فرهنگ معارف اسلامی جلد 1 : صفحه 394
- کلمة التقوی جلد 6 : صفحه 193
- مجله فقه اهل بیت جلد 19-20 : صفحه 247، 251
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام جلد 12 : صفحه 200
- مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة جلد 14 : صفحه 108
- مهذب الاحکام جلد 21 : صفحه 330
- هدایة العباد جلد 2 : صفحه 254