امثال قرآن

رده‌ها

(برای دیدن زیررده‌ها
بر روی "◄" کلیک کنید)

توضیح مفهومی

امثال قرآن : مَثَل‌های استفاده شده در قرآن

مَثَل به معنای: مانند، همتا، شِبْه و نظیر آمده است. ابواسحاق ابراهیم بن سیار معروف به نظام می‌گوید: در «مَثَل» چهار چیز مجتمع است که در سخنان دیگر با هم جمع نمی‌شود: 1. کوتاهی و کمی لفظ؛ 2. روشنی معنا؛ 3. خوبی تشبیه؛ 4. لطف کنایه. و این نهایت بلاغت است که بالاتر از آن ممکن و متصور نیست.

ابوعبید قاسم بن سلام درباره امثال عرب می‌گوید: مَثَل، رشته و شعبه‌ای از فلسفه و حکمت عرب در زمان جاهلیت و عصر اسلامی بود که در اثنای سخن می‌آوردند و با آن، مقصود خود را به کنایه - که ابلغ از تصریح است - ادا می‌کردند. سه وصف مطلوب «اختصار لفظ»، «صحت معنا» و «حُسن تشبیه» در امثال جمع است.

یکی از اسلوب‌های بیانی قرآن، مَثَل آوردن است. در اهمیت امثال قرآن همین بس که برخی به استناد روایتی از پیامبر اکرم (ص) علوم قرآن را به پنج گروه «حلال، حرام، محکم، متشابه و امثال» تقسیم کرده‌اند.

ماوردی می‌گوید: از مهم‌ترین علوم قرآن، علم امثال است. در آیات فراوانی از قرآن کریم به آوردن مَثَل و تمثیل تصریح شده است؛ مانند: «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِن کُلِّ مَثَلٍ» (اسراء// 89) ؛ «وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِن کُلِّ مَثَلٍ» (زمر// 27) و «کَذَلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثَالَ» (رعد// 17) .

مَثَل در قرآن به معانی مختلف آمده است؛ از جمله:

1. شبیه و نظیر (عنکبوت// 42 و نحل// 29) ؛ 2. صفت (محمد (ص) // 60) ؛ 3. عبرت (زخرف// 56) ؛ 4. حکایات تمثیلی (کهف// 32) ؛ 5. نمونه کامل (زخرف// 59) ؛ 6. داستان‌های گذشتگان و سرگذشت (بقره// 214) ؛ 7. عذاب (فرقان// 39) ؛ 8. سنن (زخرف// 8) .

واژه‌های مَثَل (به فتح اول و دوم) و مِثل (به کسر اول و سکون دوم) هر دو در قرآن به اَمثال جمع بسته شده‌اند. کلمه مَثَل در هشتاد آیه و مِثل در 81 آیه آمده است.

گفته شده: مَثَل‌های قرآنی با معنای مصطلح و رایج 'مَثَل' تفاوت دارد. مَثَل عبارت است از کلامی که در واقعه‌ای، به مناسبت با آن واقعه، گفته شده سپس در طول زمان در وقایع مشابه نیز بکار گرفته می‌شود. به این ترتیب، قوام مَثَل، رواج آن بر سر زبان‌ها و انتشار آن میان اقوام است، و این در حالی است که خداوند بخشی از مطالب قرآنی را همان زمان نزول و قبل از انتشار میان مردم، مَثَل نامیده است. در حقیقت آنچه در قرآن مَثَل نامیده شده از سنخ تمثیل قیاسی است که علمای بلاغت در علم بیان متعرض آن شده‌اند و قوام آن به تشبیه و استعاره و کنایه و مجاز است، و صاحب ~تلخیص المفتاح~ آن را 'مجاز مرکب' نامیده و چنین تعریف کرده است: 'إنّه اللفظ المرکب المستعمل فیما شُبّه بمعناه الأصلی تشبیه التمثیل للمبالغة فی التشبیه'. پس هر مَثَلی که در قرآن آمده از قبیل تمثیل است نه مَثَل مصطلح.

اَمثال قرآن از نظر محتوا شامل آیاتی است که در باره احوال گذشتگان و رخدادهای ویژه نیاکان سخن گفته است.

برخی از تقسیمات امثال قرآن عبارتند از:

1. تقسیم به لحاظ ظهور مَثَل و عدم آن: امثال ظاهر (مصرح) ؛ امثال کامن (غیر صریح) ؛ أمثال سایر (مرسل) .

2. تقسیم به لحاظ قصد: امثال مقصوده؛ امثال غیر مقصوده.

3. تقسیم به لحاظ نوع آیات: امثال مدنی؛ امثال مکی.