حذف الف رسم الخط
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
حذف الف رسم الخط : از موارد اختلاف رسم الخط مصاحف عثمانی با رسم الخط متداول
اعراب مردمانی بادیه‌نشین و دور از فرهنگ و همواره در حال کوچ و حرکت بودند و خط و کتابت بین آن‌ها رواج نداشت. تنها اندک زمانی پیش از اسلام در پی سفرهای تجاری به شام و عراق، خط و کتابت را از اقوام مجاور خود فراگرفتند. از مشخصات رسم‌الخط دوره صدر اسلام، نداشتن نقطه، اعراب، تشدید و… است.
اصل در نوشتن، ضبط کلمه چنان است که گفته می‌شود و صورت مکتوب کلمه باید بدون کاستی و یا افزایشی و هیچگونه تغییر و تبدیلی حاکی و مبیّن صورت ملفوظ آن باشد. اما در مصاحف عثمانی این اصل رعایت نشده و حروف زیادی در آن یافته می‌شود که مخالف آن طرزی است که تلفظ می‌گردد. این امر به دلیل ابتدائی بودن رسم‌الخط، و فقدان نقطه، اعراب، تشدید و- به طور کلی- هر گونه علامتگذاری در صدر اسلام است.
اختلاف این رسم‌الخط با رسم الخط متداول، در قالب شش قاعده بیان شده است که عبارتند از: حذف؛ زیادت؛ تبدیل؛ اتصال؛ انفصال؛ نوشتن کلماتی با دو قرائت به یک شکل.
حذف، در رسم الخط عثمانی، دارای اقسامی است:
1. حذف الف: در مصاحف عثمانی، حرف الف در برخی کلمات، در مواردی حذف شده است. برخی از این کلمات عبارتند از: کتاب (هود: 1؛ فصلت: 3 و...) ؛ بسم الله؛ قادر؛ عالم؛ قانتین؛ سلیمان؛ إسحاق؛ أبواب؛....
2. حذف واو: در کلماتی مانند: الموءدة؛ لَیَؤس؛ الغاوُن؛ «سَنَدْعُ الزَّبَانِیَةَ» (علق// 18) ؛ «وَیَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ» (شوری// 24) ؛ «وَیَدْعُ الإِنسَانُ بِالشَّرِّ» (اسراء// 11) ؛ «یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ إِلَی شَیْءٍ نُّکُرٍ» (قمر// 6) .
3. حذف یاء: در موارد متعدّدی یاء متکلم در مصاحف عثمانی ثبت نشده است، مانند: فارهبون؛ فاعبدون؛ «فَلَمَّا جَاء سُلَیْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانِ اللَّهُ» (نمل// 36) ؛ «فَلاَ تَسْأَلْنِ مَا لَیْسَ لَکَ» (هود// 46) ؛ «أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ» (بقره// 186) ؛ «أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ» (آل عمران// 20) ؛ «خَافَ مَقَامِی وَخَافَ وَعِیدِ» (ابراهیم// 14) ؛ «لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ» (اسراء// 62) ؛ «عَلَی أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا» (کهف// 66) ؛ «فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ» (فجر// 15) .
در موارد دیگری- غیر یاء متکلم- هم حذف شده است، مثل: «أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ» (بقره// 186) ؛ «یَوْمَ یَأْتِ لاَ تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ» (هود// 105) ؛ «مَن یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ» (کهف// 17) ؛ «سَوَاء الْعَاکِفُ فِیهِ وَالْبَادِ» (حج// 25) ؛ «وَجِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ» (سبأ// 13) ؛ «لِیُنذِرَ یَوْمَ التَّلَاقِ» (غافر// 15) ؛ «إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنَادِ» (غافر// 32) ؛ «وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ» (فجر// 4) ؛ «وَمِنْ آیَاتِهِ الْجَوَارِ فِی الْبَحْرِ» (شوری// 32) .
4. حذف نون: در برخی کلمات، حرف نون که لام الفعل کلمه بوده در مصاحف عثمانی ثبت نشده است، مثل: «أَلَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّن مَّنِیٍّ یُمْنَی» (قیامت// 37) ؛ «وَإِن تَکُ حَسَنَةً یُضَاعِفْهَا» (نساء// 40) ؛ «یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِن تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ» (لقمان// 16) ؛ «قَالُوا أَوَلَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُم بِالْبَیِّنَاتِ» (غافر// 50) ؛ «فَلَمْ یَکُ یَنفَعُهُمْ إِیمَانُهُمْ» (غافر// 85) .
نیز ر.ک:قواعد رسم قرآن.
منابع
اصطلاح‌نامه
اعم
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه حذف الف رسم الخط به زیرصفحه حذف الف رسم الخط/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.