جعاله ( قرارداد )

به پرداخت مالی معین در برابر انجام دادن کاری حلال و درخور اعتنای عقلا، مانند آنکه کسی بگوید: هرکس گمشده مرا بیابد فلان مبلغ را به او می‏دهم. 1 برخی آن را به انشای چنین تعهّدی با عبارت بیانگر آن، تعریف کرده‏اند. 2 به آن که درخواستِ انجام دادن کار را می‏کند »جاعل«، به کننده کار »عامل« و به مال تعهد شده »جُعل« یا »جَعیله« گویند. 3

جعاله، عنوان بابی مستقل در فقه است که از احکام آن در این باب به تفصیل سخن گفته‏اند.

ماهیّت جعاله: در اینکه جعاله عقد است) ر عقد (یا ایقاع) ر ایقاع (یا نوعی تسبیب عرفی و عقلایی و یا به اختلاف موارد و خصوصیات، متفاوت می‏باشد، اختلاف است. برخی از آن جهت که در تحقق جعاله ایجاب کافی است و نیازی به قبول نیست، آن را ایقاع دانسته‏اند، و برخی از آن جهت که انجام دادن کار توسط عامل، قبول به شمار می‏رود، آن را در ردیف عقود بر شمرده‏اند. 4

تفاوت جعاله با اجاره: تفاوت جعاله با اجاره اعمال، آن است که در اجاره) ر اجاره (به نفس عقد، مستأجر مالک عمل، و اجیر مالک اجرت می‏شود؛ بر خلاف جعاله که عامل پس از انجام دادن کار مستحق اجرت می‏گردد. برخی نیز تفاوت آن دو را در معیّن بودن منفعت و عوض در اجاره و عدم لزوم تعیین کار و - بنابه قولی - عوض در جعاله، دانسته‏اند. ضمن آنکه در عقد بودن اجاره اختلافی نیست، بر خلاف جعاله. 5

مشروعیّت: جعاله از تعهّدهای مشروع است که هر عمل حلالِ مورد اعتنای عقلا که انجام دادن آن بر عامل واجب نباشد، می‏تواند موضوع آن قرار گیرد. 6

ارکان: صیغه، جاعل، عامل، عمل و جُعل ارکان جعاله به شمار می‏روند.

1. صیغه: جعاله با هر لفظ بیانگر اذن در انجام دادن کاری در ازای عوض، محقق می‏شود. همچنین است نوشته، مانند نوشتن اطلاعیّه در مطبوعات و رسانه‏ها و مانند آن. 7

جعاله می‏تواند مطلق یا مقیّد به زمان، مکان و یا حالتی خاص باشد. 8

در جعاله بنابر قول به ایقاع یا تسبیب بودن آن، قبول لازم نیست و بنابر قول به

عقد بودن، قبول فعلی کفایت می‏کند و نیازی به قبول لفظی نیست. 9

2. جاعل: در جاعل اهلیّت داشتن برای جعاله شرط است؛ از این رو، جاعل باید عاقل، رشید) ر رشد (و غیر محجور) ر حجر (باشد و نیز اذنی که به انجام دادن کاری می‏دهد ناشی از قصد توأم با اختیار او باشد. بنابر این، جعاله از دیوانه، سفیه) ر سفاهت (، محجور) کسی که نمی‏تواند به حکم حاکم شرع در مالش تصرف کند (و از روی شوخی یا اکراه) ر اکراه (صحیح نیست.

3. عامل: ویژگیهای معتبر در جاعل در عامل شرط نیست. آنچه در عامل لازم است امکان تحصیل کار مورد نظر جاعل است؛ در حدی که برای انجام دادن آن مانعی شرعی یا عقلی وجود نداشته باشد. بنابر این، کودک ممیّز حتی بدون اذن ولیّ می‏تواند عامل باشد؛ لیکن غیر ممیّز و دیوانه، بنابر قول به عقد بودن جعاله، فاقد اهلیّت‏اند و بنابر قول به ایقاع یا تسبیب بودن آن، برخی به جهت امکان تحقق عمل و وجود قصد - به معنای مطلق اراده - در آنان جعاله را صحیح دانسته‏اند. در مقابل، برخی دیگر، به جهت فقدان قصد انجام کار در برابر عوض در افراد یاد شده، آن را صحیح ندانسته‏اند. عامل لازم نیست معیّن باشد. 10

4. عمل: جعاله بر هر عملِ دارای منفعت عقلایی صحیح است؛ هرچند خصوصیاتِ آن معلوم نباشد؛ چون غرض از مشروعیّتِ جعاله انجام دادن کاری است که غالباً خصوصیات آن مجهول است، مانند پیدا کردن گمشده که مقدار مسافت و زمان لازم برای پیدا کردن، نامعلوم است. 11

5. جُعل) عوض (: عوض در جعاله بنابر مشهور باید با پیمانه یا وزن یا شمارش و یا غیر آن، در حدی که رفع غرر گردد، معلوم باشد؛ بنابر این، جعاله در صورت مجهول بودن عوض باطل است. برخی گفته‏اند: مراد قائلان به اشتراط معلوم بودن عوض در جعاله، بطلان عوض است نه اصل عقد و در نتیجه عامل مستحق اجرت المثل خواهد بود. البته در صورت بطلان عقد نیز عامل مستحق اجرت المثل است، با این تفاوت که در صورت صحّت جعاله و بطلان عوض، اجرت المثل، در جعاله عوض

واقع می‏شود؛ لیکن بنابر قول جمعی، در صورتی که جهالت مانع تسلیم عوض نباشد، اشکالی ندارد، مانند آنکه جاعل بگوید: هرکس فلان گمشده را بیابد، نصف آن از آنِ او باشد و یا صاحب کالا به دلال بگوید: از فلان مبلغ هر چه بیشتر فروختی از آنِ خودت باشد. 12

در خصوص برده گمشده در صورت مجهول بودن جُعل بنابر قول مشهور، اگر در همان شهر بیابد، مستحق یک دینار و اگر در شهری دیگر بیابد مستحق چهار دینار است. این حکم، بنابر تصریح عدّه‏ای در شتر گمشده نیز جاری است. 13

احکام: جعاله، قبل از اقدام عامل، از سوی هریک از جاعل و عامل قابل فسخ است. و پس از اقدام و قبل از اتمام کار، از سوی عامل قابل فسخ است و در این صورت، بنابر قول منسوب به مشهور، عامل مستحق اجرت نخواهد بود. برخی، به مقدار کار انجام شده، وی را مستحق اجرت دانسته‏اند، بویژه در جایی که اجرت قابل تقسیم و سبب فسخ، سببی غیر اختیاری باشد، مانند جایی که عامل نصف دیوار جعاله‏ای را بسازد و سپس بمیرد. 14

اگر جاعل بعد از شروع عامل به کار، جعاله را فسخ کند باید اجرة المثل کار انجام شده را به عامل بپردازد. 15

عامل پس از اتمام کار و تحویل مورد جعاله، استحقاق اجرت پیدا می‏کند. بنابر این، گمشده‏ای را که یافته، چنانچه قبل از تحویل فرار کند، یابنده مستحق اجرت نخواهد بود. 16

در صورتی که جُعل برای فردی خاص قرار داده شود و دیگری کار درخواستی را انجام دهد، انجام دهنده مستحق اجرت نخواهد بود. 17

با تعدّد عوامل، جُعل به نسبت نقش هر یک در انجام دادن کار بین آنان تقسیم می‏شود و در صورت تساوی در نقش، به طور مساوی بین آنان تقسیم می‏گردد. 18

جاعل می‏تواند فرد اجنبی باشد؛ مثل اینکه کسی اعلام کند: هرکس گمشده فلانی را پیدا کند، من فلان مبلغ به او می‏دهم، که در این صورت، پرداخت جُعل بر عهده او خواهد بود نه صاحب گمشده. 19

1. مسالک الافهام 149 /11؛ الانوار اللوامع 2 195 - 194 /12. جواهر الکلام 187 /35؛ تحریر الوسیلة 3 586 /1. تحریر الوسیلة 4 586 /1.

مسالک الافهام 150 - 149 /11؛ جواهر الکلام 190 - 189 /35؛ مهذّب‏الاحکام 5 203- 202 /18. الروضة البهیة 439 /4؛ تحریر الوسیلة 6 586 /1. الروضة البهیة 439 /4؛ جواهر الکلام 7 192 - 191 /35. جواهر الکلام 189 /35؛ مهذّب الاحکام 8 201 /18. جواهر الکلام 9 189 /35. جامع المقاصد 189 /6؛ جواهر الکلام 10 191 - 189 /35. جواهر الکلام 189 /35 و 196؛ مهذّب الاحکام 11 208 - 206 /18. جواهر الکلام 14 207 - 205. 13 195 - 193. 12 193 - 191 /35. جامع المقاصد 195 - 194 /6؛ جواهر الکلام 200 - 198 /35؛ مهذّب‏الاحکام 15 217- 215 /18. جواهر الکلام 199 - 198 /35؛ مهذّب الاحکام 16 216 /18. جواهر الکلام 209. 18 197. 17 198 - 197 /35؛ مهذّب الاحکام 19 214 /18. جواهر الکلام 197 /35.