تکفیر ( مقابل احباط )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
تَکفیر: نسبت دادن کفر به مسلمان/ ساقط و بی اثر کردن طاعت، گناه را/ محو کردن خداوند، گناهان صغیره را به سبب اجتناب از گناهان کبیره/ پرداختن کفّاره سوگند و مانند آن) رکفّاره (/ نهادن یک دست بر دست دیگر هنگام قرائت در نماز) رتکتّف (.
واژه تکفیر به معنای دوم به مناسبت در باب شهادات به کار رفته است.
تکفیر مقابل اِحباط) ر احباط (اصطلاحی کلامی و مراد از آن، این است که طاعتِ بیشتر، گناه کمتر را باطل و بی اثر میکند؛ بدین معنا که عقابی بر آن مترتّب نمیگردد.
گروهی از معتزله نظریّه احباط و تکفیر را مطرح نموده؛ لیکن در چگونگی آن اختلاف کردهاند. برخی از آنان از طریق موازنه وارد شده و گفتهاند: به عنوان مثال اگر مکلّف گناهی مرتکب شود که ده جزء کیفر دارد، سپس طاعتی با بیست جزء ثواب انجام دهد، ده جزء ثواب انجام گرفته، ده جزء از کیفر گناه را از بین میبرد، در نتیجه ده جزء ثواب باقی میماند که به مکلّف به همان اندازه پاداش داده میشود. عکس قضیه هم همین گونه است.
مشهور متکلّمان امامیّه قائل به بطلان نظریّه احباط و تکفیر معتزلی و در مقابلِ 'موازنه' آنان، قائل به 'موافات' هستند؛ یعنی اعطای ثواب بر ایمان و طاعت، مشروط به علم خداوند متعال بر مردن مؤمن بر ایمان؛ و عقاب بر کفر و عصیان، منوط به علم الهی به مردن کافر بر کفر و گناهکار بر عدم توبه است.
برخی امامیّه گفتهاند: اصلِ سقوط ثواب ایمان به مردن بر کفر و سقوطِ عقاب کفر به مردن بر ایمان، غیر قابل انکار است و روایات زیادی بر محو بسیاری از طاعتها بر اثر ارتکاب گناهانی و کفّاره قرار گرفتن برخی طاعتها برای بسیاری از گناهان، دلالت دارد؛ لیکن عمومیت و فراگیری این مسئله نسبت به همه طاعات و معاصی معلوم نیست و نیز معلوم نیست مبنای این سقوط، اِحباط و تکفیر است و یا موافات. 2
برخی پنداشتهاند تقسیم گناه به کبیره و صغیره مبتنی بر نظریّه احباط و تکفیر معتزلی است؛ یعنی هر گناهی که به سبب طاعت از بین برود صغیره و هر گناهی که طاعت را از بین ببرد کبیره است. امّا این گمان باطل است؛ زیرا مشهور امامیّه در
________________________________________
603
عین تقسیم گناه به کبیره و صغیره قائل به بطلان احباط و تکفیر معتزلی شدهاند. 3 از تکفیر به معنای سوم به مناسبت در باب صلات سخن رفته است.
بنابر قول مشهور - که گناه را به کبیره) ر گناه کبیره (و صغیره) ر گناه صغیره (تقسیم کردهاند - اجتناب از گناهان بزرگ) کبائر (سبب تکفیر گناهان کوچک) صغائر (از سوی خداوند متعال است. چنانکه ظاهر برخی آیات بر آن دلالت دارد. 4
در تحقق عدالت) ر عدالت (- بنابر قول مشهور مبنی بر تقسیم گناه به دو قسم - اجتناب از کبائر و عدم اصرار بر صغائر کفایت میکند و صرف ارتکاب صغائر به عدالت ضرر نمیرساند. برخی گفتهاند: زیان نرساندن صغائر به عدالت شخص در فرض یادشده مبتنی بر تکفیر صغائر به سبب اجتناب از کبائر نیست، بلکه بر اساس مفاد ادلّه موجود است. 5
1. کتاب السرائر 2 529 /3. عدة الداعی/ 230؛ الفصول المهمة 283 /1؛ بحار الانوار 3 334 - 332 /5. جواهر الکلام 4 29 /41. نساء/ 31؛ آل عمران 193؛ رسائل فقهیة) شیخ انصاری (/ 50؛ مفتاح الفلاح/ 5