تعدیل شاهد ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
تَزکیه: پالودن نفس از گناهان و خویهای ناپسند1/ خود ستایی2/ شهادت بر عدالت گواهان3/ پرداخت زکات4) رزکات (.
تزکیه یا به فعل تحقّق میپذیرد یا به قول. اوّل، مانند تزکیه نفس از آنچه مبغوض خدای متعال است و نیز تزکیه مال به پرداخت زکات. دوم یا نسبت به دیگری است - که در اصطلاح از آن به تعدیل نیز تعبیر میشود - و آن عبارت است از شهادت بر عدالت بیّنه) ر بیّنه (و یا نسبت به خود است که همان خود ستایی خویش میباشد.
از تزکیه به معنای اوّل و دوم در باب جهاد و امر به معروف و نهی از منکر سخن رفته است.
تزکیه نفس به معنای نخست که از آن به جهاد اکبر تعبیر میشود از اهمّ واجبات؛ 5 بلکه هدف غایی از انزال کتب آسمانی، بویژه قرآن کریم و ارسال پیامبران، بخصوص خاتم انبیا، حضرت محمد صلّی اللَّه علیه و آله است6 و دعوت به آن از برجستهترین مصادیق دعوت انبیا
________________________________________
459
و جانشینان ایشان به شمار میرود. 7 در قرآن کریم ثمره تزکیه، رستگاری و فلاح بیان شده است. 8
تزکیه به معنای دوم بدون غرض عقلایی امری مذموم و در قرآن از آن نهی شده است؛ 9 لیکن با غرض عقلایی همچون بیان فضائل و کمالات خویش به منظور معرفی و شناساندن خود به مردم تا از وجود او انتفاع برند، امری لازم است؛ چنانکه سیره انبیا و اولیا چنین بوده است. خداوند سفیران خود را برای تزکیه نفوس خلق و هدایت آنان فرستاده است. بهرهمندی مردم از ایشان منوط به شناختن آنان، و شناختن آنان متوقّف بر معرفی ایشان از سوی خود آنان است. 10
از تزکیه به معنای سوم در باب قضاء و شهادات سخن رفته است.
جایگاه تزکیه: از راههای اثبات موضوع در دعاوی، بیّنه، یعنی شهادت دو مرد عادل است که حاکم با استناد به آن میتواند حکم صادر کند. در شاهد، عدالت) ر عدالت (شرط است؛ از اینرو، اگر عدالت شاهد برای حاکم محرز نباشد باید از آن فحص کند. البتّه - بنابر قول برخی قدما - در صورت علم حاکم به اسلام یا ایمان شاهد، وی میتواند بدون فحص از عدالت شاهد به استناد آن حکم کند. 11
بنابر آنچه گذشت در موارد علم حاکم به عدالت شاهد و نیز - بنابر قول به کفایت اسلام یا ایمان شاهد - نیازی به تزکیه نخواهد بود. برخی گفتهاند: اگر منکر، بیّنهای را که مدّعی اقامه کرده تزکیه نماید نیازی به فحص از عدالت شهود نخواهد بود. 12
چگونگی فحص از عدالت: برای دستیابی به عدالت شهود دو راه وجود دارد:
1. حاکم از مدّعی بخواهد شهودش را - با اقامه بیّنه بر عدالت آنان - تزکیه کند. اگر مدّعی عذر بیاورد و از حاکم درخواست فحص از تزکیه آنان بکند، اجابت چنین درخواستی بر حاکم واجب نیست، هرچند مستحب است. 13
2. حاکم، خود عهدهدار این امر گردد؛ بدین صورت که با ارائه مشخّصات و آدرس منزل و محل کار هر یک از دو شاهد
________________________________________
460
به دو فرد عادل - بدون اینکه آنان را از مأموریت یکدیگر مطلع سازد - از آنان بخواهد نسبت به شاهد با پرسش از همسایگان، همکاران و اهالی محل و مسجد، تحقیق و نتیجه را به وی گزارش کنند. 14 سزاوار است حاکم نتیجه تحقیقات را مخفیانه و به دور از شهود و مردم از تزکیه کننده بخواهد. 15
شرایط تزکیه کننده: اموری که در پذیرش بیّنه معتبر است در قبول تزکیه مزَکّی نیز معتبر است. این امور عبارتند از: عدالت، مرد بودن - بنابر قول به عدم پذیرش شهادت زنان جز در موارد خاص - کمتر از دو نفر نبودن و متّهم نبودن) ر تهمت (.
علاوه بر شرایط یادشده، علم داشتن به شرایط جرح و تعدیل و آنچه موجب خروج از عدالت میگردد16 و سابقه آشنایی و معاشرت با شهود در حدّی که موجب علم به عدالت ایشان گردد نیز شرط است. 17 البتّه اگر مزکّی از راه شیاعِ علمآور) ر استفاضه (به عدالت شهود علم پیدا کند با استناد به آن میتواند آنان را تزکیه نماید. 18 برخی، شناخت نَسَب شاهد و نیز دو طرف دعوا را در تزکیه کننده شرط دانستهاند. 19
چگونگی تزکیه: در شهادت به عدالت بنابر مشهور ذکر اسباب تعدیل به تفصیل شرط نیست؛ بلکه شهادت بهگونه مطلق کفایت میکند، مانند اینکه بگوید: این شخص عادل است. 20 برخی گفتهاند: صرف شهادت به عدالت کافی نیست، بلکه باید عنوان 'مقبول الشهاده' به آن ضمیمه گردد و مثلا بگوید: 'این شخص، عادل و شهادتش پذیرفته است. ' این قول به اکثر فقها نسبت داده شده است. 21 برخی دیگر گفتهاند: یکی از این دو عبارت باید گفته شود: 'این شخص، عادل است؛ چه به نفع من شهادت دهد یا به ضرر من. ' یا 'این فرد، عادل و شهادتش پذیرفته است. '22
تعارض تزکیه با جرح: با اقامه بیّنه شرعی بر عدالت شهود از سوی مدّعی از یک طرف و اقامه بیّنه شرعی بر جرح) فسق و نفی عدالت (آنان از سوی منکر از طرف دیگر، بهگونهای که جمع آن دو ممکن نباشد، تعارض دو بیّنه پیش
________________________________________
461
میآید و در صورت امکان جمع، بیّنه جرح مقدّم میشود) ر بیّنه تعدیل (.
1. مجمع البحرین/ واژه 'زکو' × 2. لسان العرب/ واژه 'زکو' × 3. مبسوط در ترمینولوژی حقوق 4 1206 - 1205 /2. الصحاح) جوهری (/ واژه 'زکا' × 5. وسائل الشیعة 383 - 161 /15) ابواب جهاد النفس (× 6. بقره/ 129 و 151؛ آل عمران/ 7 77. مهذب الاحکام 8 270 - 269 / 15. شمس/ 9 9. نجم/ 10 32. التحفة السنیة/ 149؛ زبدة البیان/ 11 508. جواهر الکلام 12 111 - 110 /40. مفتاح الکرامة 13 76 /20. مهذب الاحکام 14 92 /27. مفتاح الکرامة 15 83 /20. جواهر الکلام 115 /40؛ العروة الوثقی ) تکملة (16 75 /3. مستند الشیعة 212 /18؛ مفتاح الکرامة 17 77 /20. جواهرالکلام 18 116 /40. مستندالشیعة 213 /18؛ مهذب الاحکام 19 95 - 94 /27. مسالک الافهام 20 406 /13. مستند الشیعة 21 213 /18. مفتاح الکرامة 22 82- 81 /20. تحریرالاحکام 133 - 132 /5.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 458
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «تعدیل شاهد ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
وابسته
- استزکاء، اقرار مدعی علیه، بینه تعدیل، تسامح ( آسان گیری )، تعیین مقدار مشهود به، جرح شاهد ( فقه )، حبس مدعی علیه، حکم قاضی، شاهد تعدیل، شهادت ( گواهی )، شهادت به استفاضه، شهادت به مکتوب، مدعی ( فقه )، مدعی علیه ( فقه )، معرفی خصمان به مزکی، معرفی شاهد به مزکی
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه تعدیل شاهد ( فقه ) به زیرصفحه تعدیل شاهد ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- الاحکام فی اصول الأحکام جلد 1 : صفحه 316
- الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة جلد 2 : صفحه 79، 80
- الفقه جلد 86 : صفحه 224
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 12 : صفحه 241
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 26 : صفحه 237
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 3 : صفحه 181
- ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد جلد 4 : صفحه 313، 315، 316، 317، 319
- تحریرالوسیله جلد 2 : صفحه 422، 447
- ترجمه تحریرالوسیله جلد 4 : صفحه 159
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 40 : صفحه 92، 116، 117
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 41 : صفحه 132، 249
- ریاض المسائل جلد 9 : صفحه 260
- سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 11 : صفحه 401
- سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 33 : صفحه 107، 108، 330
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 458
- فقه الامام جعفرالصادق جلد 6 : صفحه 102
- فقه القضاء : صفحه 244، 316
- قواعدالاحکام جلد 3 : صفحه 430، 431، 432، 433
- مجمع الفائدة و البرهان جلد 12 : صفحه 57
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام جلد 13 : صفحه 386
- مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة جلد 20 : صفحه 67، 75، 76، 81، 82، 84
- مهذب الاحکام جلد 27 : صفحه 194