بلوغ ( فقه )

بلوغ عبارت است از پایان دوران کودکی فرد و رسیدن وی به سنّی که اهلیّت توجّه تکلیف پیدا کرده، ملزَم به رعایت قوانین شرعی می‏گردد. 1 از این عنوان در باب حجر از جهات مختلف و در بسیاری از ابواب دیگر به عنوان شرط تکلیف، منصب یا برخی احکام وضعی، به نحو خاص سخن رفته است.

نشانه‏های بلوغ: بلوغ به عنوان یکی از شرایط تکلیف) ر تکلیف (در فقه جایگاه ویژه‏ای دارد؛ بدین جهت، سنّ بلوغ، سنّ تکلیف نامیده شده است. در شرع مقدّس برای بلوغ نشانه‏هایی تعیین شده که وجود هر یک از آنها دلیل بر بالغ شدن فرد است. برخی از این نشانه‏ها مشترک میان دختر و پسر و برخی خاصّ دختر است.

نشانه‏های مشترک:

1. روییدن مو بر شرمگاه: روییدن موی درشت بر شرمگاه) موی زهار (نشانه بلوغ به شمار می‏رود. در اینکه روییدن موی صورت) ریش (و برآمدن شارب) سبیل (نشانه بلوغ است یا نه اختلاف می‏باشد. نیز در اینکه روییدن مو سبب بلوغ است یا دلیل و کاشف از تحقّق بلوغ پیش از آن، کلمات فقها مختلف است. نظر دوم به مشهور نسبت داده شده است. 2

2. احتلام: یعنی بیرون آمدن منیّ. مراد توانایی جسمانی فرد برای خروج منیّ است؛ بدین معنا که اگر بخواهد می‏تواند از راه آمیزش یا استمناء از خود، منیّ خارج نماید هرچند بالفعل منیّ از او خارج نشده باشد. 3 البتّه احتلام تنها در زمانی نشانه بلوغ به شمار می‏رود که بلوغ در شخص محتمل باشد. در غیر این صورت - بنابر تصریح برخی - اعتباری به خروج مایعی با ویژگیهای منیّ نیست. زمان محتمل بنا به گفته بعضی در دختر از نه سالگی و در پسر از ده سالگی آغاز می‏شود. 4

3. سن: سنّ بلوغ بنابر مشهور در پسر پانزده و در دختر نُه سال تمام قمری است. چنانچه تا آن زمان هیچ یک از دو نشانه پیشین تحقّق نیافته باشد با رسیدن به سنّ یادشده حکم به بلوغ فرد می‏شود. 5 برخی سنّ بلوغ پسر را آغاز پانزده سالگی و برخی دیگر ابتدای چهارده سالگی6

و بعضی سنّ بلوغ دختر را اتمام ده سال دانسته‏اند. 7

نشانه‏های ویژه بلوغ دختران) که در حقیقت کاشف از بلوغ است نه علّت آن (:

1. حیض: نخستین عادت ماهانه دختر نشانه تحقّق بلوغ پیش از آن است) ر حیض (.

2. بارداری: بارداری از آن جهت نشانه بلوغ به شمار رفته که کاشف از خروج منیّ است. 8

در موارد شک در تحقّق بلوغ، اصل عدم آن است. 9

راههای اثبات بلوغ: برای اثبات بلوغ سه راه ذکر شده است.

1. ادّعای بلوغ: نوجوانی که ادّعای بلوغ می‏کند اگر منشأ آن احتلام باشد چنانچه خروج منیّ در حقّ او محتمل باشد، از او پذیرفته می‏شود. 10 برخی بر ثبوت بلوغ در این صورت به صرف ادّعای فرد، اشکال کرده‏اند. 11 بعضی ادّعای بلوغ به سبب حیض از جانب دختر را - همچون ادّعای بلوغ به سبب احتلام - در صورتی که حیض در حقّ وی محتمل باشد، قابل پذیرش دانسته‏اند.

2. مشاهده: ادّعای بلوغ به سبب روییدن موی درشت بر شرمگاه پذیرفته نمی‏شود بلکه صحّت ادّعا با مشاهده زهارِ مدّعی بررسی می‏گردد، چنانچه مشاهده ادّعا را تصدیق کند، پذیرفته می‏شود.

3. بیّنه: از مدّعی بلوغ به سبب سنّ، بیّنه) ر بیّنه (مطالبه می‏شود. با اقامه آن، بلوغ اثبات می‏گردد. 12

آثار بلوغ: با تحقّق بلوغ، انسان، مشمول تکالیف الهی و مخاطب احکام و دستورهای دینی اعم از حقوقی، کیفری، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قرار می‏گیرد. همچنین برای انجام دادن معاملات، قراردادها و پذیرش مسئولیتهای گوناگون، اهلیّت پیدا می‏کند. 13

از دیگر آثار بلوغ در شرع مقدّس، شرطیت آن در موارد زیر است: ثبوت قصاص وحدود، امامت جمعه، قضاوت، مرجعیت تقلید، شهادت و اقرار.

بلوغ و عبادات: بلوغ شرط وجوب عباداتی همچون نماز و روزه است؛ لیکن دراینکه مشروعیت عبادات نیز مشروط به

آن است، اختلاف می‏باشد. بنابر شرطیت، بر عبادات غیر بالغ ممیّز، اجر و پاداشی مترتّب نمی‏گردد ولی بنابر عدم شرطیت، عبادت وی مستحب و بر آن اجر و پاداش اخروی مترتّب می‏گردد. قول دوم به مشهور نسبت داده شده است14) ر ممیّز (.

بلوغ و رفع محجوریت: غیر بالغ از تصرّف در اموالش ممنوع است) ر حجر (. برای تصرّف در اموال و انجام دادن معاملات و رفع محجوریت فرد، علاوه بر بلوغ باید توانایی) رشد و عدم سفاهت (وی نسبت به انجام دادن معاملات محرز شود15) ر رشد (.

بلوغ و احکام وضعی: احکام وضعی دو گونه است. منشأ آن، دو گونه بودن افعال صادر از انسان است که موضوع احکام وضعی قرار می‏گیرد.

1. افعالی که قصد و اراده فاعل در موضوع قرار گرفتن آنها برای احکام شرعی دخیل است، مانند عقود) ر عقد (و ایقاعات) ر ایقاع (.

2. افعالی که بدون قصد و اراده فاعل موضوع احکام شرعی‏اند، مانند آمیزش، مباشرت نجاست و تلف کردن مال دیگری که به ترتیب، موضوع جنابت، نجاست و ضمان هستند.

بلوغ در افعال نوع دوم شرط نیست، لیکن در نوع نخست، مشهور قائل به شرطیت بلوغ در صحّت عقود و ایقاعات - جز در موارد استثنایی - شده‏اند. 16

) ر کودک (

1. جواهرالکلام 16. 5 13. 4 11-10. 3 10- 5. 2 4/26 و 6 38. مجمع‏الفائدة 191 - 190 /9؛ الحدائق الناضرة 350 - 348 /20؛ جواهر الکلام 7 35 - 28/26. غنائم‏الایّام 65 /1؛ جواهر الکلام 8 38 /26. جواهر الکلام 9 46 - 42 /26. العناوین 10 732/2. جواهرالکلام 11 117 /35. تحریرالوسیلة 12 52/2. جواهر الکلام 13 119 - 117 /35. العناوین 676 -- 660 /2؛ جواهر الکلام 14 260 /22. العناوین 666 - 664 /2؛ الحدائق‏الناضرة15 53 /13. جواهرالکلام16 4/26. فرائد الاصول 278 /3؛ مصباح الفقاهة 264 - 260 -- 234 /3؛ مهذب الاحکام 261 /16 و 271.