اطاعت ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
اطاعت
اطاعت: فرمان بردن.
از آن در باب هایی نظیر طهارت، صلات، صوم، اعتکاف، حج، جهاد و نکاح و مانند آن‌ها سخن رفته است.
احکام: به حکم عقل و تصریح قرآن کریم 1، اطاعت خداوند، پیامبر صلّی الله علیه و آله و پیشوایان معصوم علیهم السّلام بر همه مردم، واجب است. فرمانبری از فقیه جامع الشرایط به عنوان نایب امام معصوم در قلمرو ولایت ثابت برای وی 2 و نیز اطاعت از کارگزاران حکومت و فرماندهان نظامی منصوب از جانب او (--» ولایت فقیه) و نیز فرمان بردن فرزند از پدر و مادر، زن از شوهر (--» زوجیّت) و برده از مولا، واجب است. نافرمانی نسبت به کسانی که اطاعت آنان واجب می‌باشد، حرام و گناه است.
قلمرو اطاعت: وجوب اطاعت در سه مورد نخست (اطاعت خدا، پیامبر و امامان علیهم السّلام) مطلق و شامل همه امرها و نهی‌های ایشان است، لیکن در دیگر موارد، به عدم معصیت مقیّد است. بنا بر این، اطاعت از آنان در گناه جایز نیست 3؛ همان گونه که به نظر برخی، قدر متیقّن از وجوب اطاعت پدر و مادر، جایی است که نافرمانی فرزند موجب آزار و عقوق آنان گردد (--» عقوق) . موارد دیگر محل تأمّل و اشکال واقع شده است. 4
1 - انفال 20؛ آل عمران 132 و نساء 59 و 80.
2 - عوائد الایام 540 و جواهر الکلام 15 421 - 422.
3 - جواهر الکلام 31 103؛ العروة الوثقی 2 425؛ مستمسک العروة 3 305 و 8 571.
4 - جواهر الکلام 21 23 و مستمسک العروة 7 169.
امتثال
امتثال: انجام عمل مطابق با دستور مولا.
از آن در علم اصول، بحث تجرّی و در فقه باب اجتهاد و تقلید سخن رفته است.
مراتب امتثال: امتثال دارای مراتب ذیل است:
1. امتثال علمی: امتثال علمی، یا تفصیلی است و یا اجمالی. امتثال تفصیلی،
انجام متعلّق تکلیف با احراز متعلّق تکلیف بودن آن است. احراز از راه علم و یقین، اماره (--» اماره) و یا اصل معتبر (--» اصل) حاصل می‌شود. امتثال اجمالی عبارت است از انجام تمامی اطراف علم اجمالی (--» علم اجمالی) در شبهه وجوبیّه (--» شبهه وجوبی) مانند علم اجمالی به وجوب نماز ظهر یا نماز جمعه در روز جمعه و عمل به هر دو و یا ترک تمامی اطراف در شبهه تحریمیّه (--» شبهه تحریمی) مانند علم اجمالی به غصبی بودن آب یکی از چند ظرف و اجتناب از همه آن‌ها.
2. امتثال ظنّی: امتثال ظنّی عمل به ظنّ غیر معتبر است مانند خواندن نماز به سمت قبله ظنّی با امکان به دست آوردن علم به آن.
3. امتثال احتمالی: امتثال احتمالی، انجام دادن یکی از اطراف علم اجمالی در شبهه وجوبیّه مانند انجام نماز ظهر در مثال یاد شده و ترک یکی از آن‌ها در شبهه تحریمیّه مانند اجتناب از ظرفی از ظروف در مثال یاد شده می‌باشد.
با امکان امتثال علمی، امتثال ظنّی و احتمالی کفایت نمی‌کند، امّا در کافی بودن امتثال اجمالی با امکان امتثال تفصیلی، اختلاف است 1 (--» احتیاط) .
امتثال امر (--» امر) ، با انجام دادن فعل امر شده به آن و امتثال نهی (--» نهی) ، با ترک فعل نهی شده از آن تحقّق می‌یابد. تحقّق امتثال در عبادات، مشروط به قصد قربت است و در غیر عبادات 3 (توصّلیّات) (--» توصّلی) و موارد نهی 4، به صرف انجام یا ترک تحقّق می‌یابد و نیّت، تنها، شرط ترتّب ثواب بر امتثال است. 5
1 - مستمسک العروة 1 6 - 8؛ و اصطلاحات الاصول 72 - 73.
2 - غنائم الایام 1 164.
4 - القواعد و الفوائد 1 90.
5 - مستند الشیعة 2 53.
امتثال. ( اِ ت ِ ) (ع مص) بجای آوردن فرمان. (مصادر زوزنی) . فرمانبرداری. (غیاث اللغات) . فرمانبرداری کردن. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء) (از آنندراج) . فرمان بردن: بندگان را از امتثال چاره نیست. (تاریخ بیهقی) . بندگان را از امتثال فرمان چاره نباشد. (کلیله و دمنه) . از لغت نامه دهخدا.
منابع
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «اطاعت ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- اطاعت از حاکم جائر
- به لحاظ اطاعت شونده:
- اطاعت از ابوین ( فقه )، اطاعت از اولی الامر، اطاعت از خدا ( فقه )، اطاعت از رسول خدا (ص)، اطاعت از زوج، اطاعت از نماینده ولی فقیه
- به لحاظ عبادات:
- اطاعت درعبادات، اطاعت درغیرعبادات
- به لحاظ نوع اطاعت:
- تأسی، تمکین ( اطاعت )
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اطاعت ( فقه ) به زیرصفحه اطاعت ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.