محکم و متشابه
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
محکم و متشابه : از تقسیمات دلالت الفاظ قرآن، به اعتبار داشتن معنای صریح و بدون احتمالات مختلف یا عدم آن
مبحث محکم و متشابه، یکی از مباحث اساسی و کلیدی در علوم قرآن است که آگاهی به آن برای برداشت و استنباط درست از مفاهیم قرآن، ضرورت دارد. طرح موضوع محکم و متشابه در عالم اسلام و میان مسلمانان، ریشه در خود قرآن دارد. خداوند متعال می‌فرماید:
«هُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ»؛ «اوست کسی که این کتاب ( قرآن) را بر تو فرو فرستاد پارهای از آن آیات محکم ( صریح و روشن) است آنها اساس کتابند و (پارهای) دیگر متشابهاتند (که تاویلپذیرند) اما کسانی که در دلهایشان انحراف است برای فتنهجویی و طلب تاویل آن (به دلخواه خود) از متشابه آن پیروی میکنند با آنکه تاویلش را جز خدا و ریشهداران در دانش کسی نمیداند (آنان که) میگویند ما بدان ایمان آوردیم همه (چه محکم و چه متشابه) از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان کسی متذکر نمیشود» (آل‌عمران// 7) .
همچنین گذشت زمان پرسش‌های فراوانی را در این‌باره پدید آورده است. تحقیقات دانشمندان، اسلام‌شناسان و قرآن‌پژوهان نیز باعث شده است که موضوع محکم و متشابه گسترش یابد و صدها رساله و اثر کوچک و بزرگ تدوین گردد، و در پرتو این تتبعات، مفاهیم ارزشمند و قابل توجهی به مجموعه معارف و فرهنگ اسلامی افزوده شود.
برخی از مباحث در باب محکم و متشابه به این شرح است: معنای لغوی و اصطلاحی محکم و متشابه، اقسام متشابهات، فرق میان محکم ومتشابهات، امکان یا عدم امکان علم به متشابهات، وظیفه ما در قبال آیات محکم و متشابه، حکمت وجودی آیات متشابه در قرآن، مزیّت یا عدم مزیّت آیات محکم بر متشابه و تعیین مصادیق آیات متشابه.
معروف‌ترین کتاب از آثار قدما در زمینه تشریح متشابهات، ~متشابه القرآن~ اثر قاضی عبدالجبار همدانی (م 415 ق) متکلم معتزلی است. بعضی از آثار قدیمی شیعه عبارتند از: 1. ~حقائق التأویل~ اثر شریف رضی (م 406 ق) جامع نهج البلاغه که فقط مجلد پنجم آن محفوظ مانده و به طبع رسیده است؛ 2. تفسیر نعمانی که منسوب به شریف مرتضی (م 436 ق) هم هست، هم جداگانه به نام ~المحکم و المتشابه~ و هم تماماً در مجلد 93 بحار الأنوار به طبع رسیده است؛ 3. ~متشابه القرآن و مختلفه~ تألیف ابن شهرآشوب مازندرانی (م 588 ق) . در عصر جدید دو اثر از آثار قرآن پژوهان شیعه در این زمینه عبارت است از ~أضواء علی متشابهات القرآن~ تألیف شیخ خلیل یاسین؛ و دیگر مجلد سوم از کتاب ~التمهید فی علوم القرآن~ تألیف محمد هادی معرفت.
در باره سیر نگارش در زمینه محکم و متشابه در گذشته و حال رجوع کنید به پاروقی کتاب ~البرهان فی علوم القرآن~، نوع 46 (فی أسالیب القرآن و فنونه البلیغة) ، تحقیق دکتر یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی و ابراهیم عبدالله کردی.
منابع
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 68
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 3
- مجله مبین جلد 2 : صفحه 26
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه محکم و متشابه به زیرصفحه محکم و متشابه/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- آموزش علوم قرآن جلد 3 : صفحه 11
- اعجاز قرآن : صفحه 226
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 3، 11، 35
- الاعجاز البیانی للقرآن : صفحه 221
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 68
- التمهید فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 1
- القرآن فی الاسلام : صفحه 47، 48، 52، 53
- المحصول فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 641، 642
- المحکم فی اصول الفقه جلد 6 : صفحه 203
- درآمدی برعلوم قرآن : صفحه 223
- علوم القرآن : صفحه 167، 168، 169، 172، 173، 174، 175، 176، 177، 178، 181
- فتح المنان فی نسخ القرآن : صفحه 42
- مجله مبین جلد 2 : صفحه 26
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 13 : صفحه 327
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 3 : صفحه 288، 289
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 7 : صفحه 302
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 9 : صفحه 46
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 289، 291، 292، 293، 295، 296
- پژوهشی در حکمت متشابهات قرآن (پایان نامه) : صفحه 42