سوره حمد ( علوم قرآنی )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
سوره حمد ( علوم قرآنی ) : فاتحة‌الکتاب و سرآغاز قرآن
سوره مبارکه حمد نخستین سوره قرآن کریم است و هفت آیه، 29 کلمه و 142 حرف دارد. در ترتیب نزول، پنجمین سوره قرآن است که پس از سوره مدّثّر و پیش از سوره تبّت نازل شد.
درباره محل نزول سوره حمد سه نظر وجود دارد: 1. مکه؛ 2. مدینه؛ 3. یک‌بار در مکه و بار دیگر در مدینه.
این سوره کلام خدای سبحان است، اما به نیابت از طرف بندهاش، و زبان حال بندهاش در مقام عبادت، و اظهار عبودیت است، که چگونه خدا را ثناء می‌گوید، و چگونه اظهار بندگی میکند. منظور از این حرف چند نکته است:
اول: اینکه سوره مورد بحث از اول تا آخر کلام خدا است، اما در مقام نیابت از بندهاش، و این که بندهاش وقتی روی دل متوجه به سوی او می‌سازد، و خود را در مقام عبودیت قرار می‌دهد، چه می‌گوید.
دوم: این که این سوره به دو قسمت تقسیم شده، نصفی از آن برای خدا، و نصفی دیگر برای بنده خدا است.
سوم: این که این سوره مشتمل بر تمامی معارف قرآنی است، و به تمامی معارف قرآنی اشعار دارد، چون همه بیانات قرآن کریم به چند اصل بر میگردد: اول توحید، دوم نبوت، سوم معاد و فروعات آن، و چهارم هدایت بندگان به سوی آنچه مایه صلاح دنیا و آخرتشان است، و این سوره با همه اختصار، مشتمل بر این چند اصل است، و با کوتاهترین لفظ، و روشنترین بیان، به آن‌ها اشاره نموده است.
برخی از ویژگی‌های سوره حمد:
1. فاتحة‌الکتاب و سرآغاز قرآن است.
2. در رکعت اول و دوم تمام نمازهای واجب و مستحب تلاوت می‌شود.
3. دو بار نازل شد (بنابر قولی) .
4. میان سوره‌های قرآن، بیشترین نام را دارد.
5. نخستین یا دومین سوره‌ای است که به‌طور کامل نازل شد.
6. لحن و آهنگ این سوره با سوره‌های دیگر قرآن تفاوت دارد؛ زیرا در این سوره شیوه سخن گفتن خلق با خالق و عبد با معبود بیان شده است؛ به عبارت دیگر، سوره‌های دیگر سخن خدا با خلق است؛ اما این سوره سخن خلق با خدا است.
7. نسخی در این سوره واقع نشده است.
8. سوره حمد، اساس قرآن است.
مباحث مهم سوره حمد: 1. خداشناسی؛ 2. معادشناسی؛ 3. راهنما شناسی.
در فضیلت سوره حمد روایات زیادی وارد شده، از جمله در کتاب عیون از حضرت رضا (ع) از پدران بزرگوارش از امیر المؤمنین (ع) روایت آورده که فرمود: از رسول خدا (ص) شنیدم میفرمود: خدای تعالی فرموده: فاتحة الکتاب را بین خودم و بندهام تقسیم کردم، نصفش از من، و نصفش از بنده من است، و بندهام هر چه بخواهد به او می‌دهم، وقتی می‌گوید: 'بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ'، خدای عز و جل می‌گوید: بندهام کار خود را با نام من آغاز کرد، و بر من است اینکه امور او را در آن کار تتمیم کنم، و در احوالش برکت بگذارم.
و چون او می‌گوید: 'الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ' پروردگار متعال می‌گوید: بنده من مرا حمد گفت، و اقرار کرد که نعمتهایی که در اختیار دارد، از ناحیه من است، و بلاهایی که به وی نرسیده، باز به لطف و تفضل من است، و من شما فرشتگان را گواه میگیرم، که نعمتهای دنیایی و آخرتی او را زیاده نموده، بلاهای آخرت را از او دور کنم، همانطور که بلاهای دنیا را از او دور کردم.
و چون او می‌گوید: 'الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ' خدای جل جلال می‌گوید: بندهام شهادت داد: که من رحمان و رحیم هستم، من نیز شما را شاهد میگیرم، که بهره او را از نعمت و رحمت خود فراوان ساخته، نصیبش را از عطای خودم جزیل و بسیار میکنم.
و چون او می‌گوید: 'مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ'، خدای تعالی می‌گوید: شما شاهد باشید، همانطور که بندهام اعتراف کرد به اینکه من مالک روز جزا هستم، در آن روز که روز حساب است، حساب او را آسان میکنم، و حسنات او را قبول نموده، از گناهانش صرف نظر میکنم.
و چون او می‌گوید: 'إِیَّاکَ نَعْبُدُ'، خدای عز و جل میفرماید: بندهام راست گفت، و به راستی مرا عبادت کرد، و به همین جهت شما را گواه میگیرم در برابر عبادتش پاداشی دهم، که هر کس که در عبادت، راه مخالف او را رفته بحال او رشک برد.
و چون او می‌گوید: 'وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ'، خدای تعالی می‌گوید: بندهام از من استعانت جست، و بسوی من پناهنده گشت، من نیز شما را شاهد میگیرم که او را در امورش اعانت کنم، و در شداید به دادش برسم، و در روز گرفتاری هایش دست او را بگیرم.
و چون او می‌گوید: 'اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ'، تا آخر سوره، خدای عز و جل می‌گوید: همه این‌ها و آنچه غیر این‌ها درخواست کند بر آورده است، من همه خواستههایش را استجابت کردم، و آنچه آرزو دارد برآوردم، و از آنچه میترسد ایمنی بخشیدم.
نیز ر.ک:اسامی سوره حمد.
منابع
- بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز جلد 1 : صفحه 129
- بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز جلد 1 : صفحه 128
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (187-191)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 46
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 194
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 201
- تاریخ قرآن : صفحه 582
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 1 : صفحه 317
- تفسیر نمونه جلد 1 : صفحه (2-11)
- شناخت سوره های قرآن : صفحه (135-137)
- التفسیر الکبیر جلد 1 : صفحه 177
- التفسیر الکبیر جلد 1 : صفحه 176
- التفسیر الکبیر جلد 1 : صفحه 173
- التفسیر الکبیر جلد 1 : صفحه (173-177)
- القرآن فضائله و آثاره فی النشأتین جلد 2 : صفحه 1236
- تاریخ القرآن : صفحه 199
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 1 : صفحه 39
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «سوره حمد ( علوم قرآنی )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
- حمد اولی، حمد قصری، رُقْیَه، سبع مثانی، سوره اساس ( سوره حمد )، سوره استعانت، سوره استقامت، سوره امّ القرآن، سوره امّ الکتاب، سوره اول قرآن، سوره اَنعام ( سوره حمد )، سوره تعلیم مسأله، سوره تفویض، سوره ثناء، سوره حمد اولی، سوره حمد قصری، سوره دعا، سوره راقیه، سوره رُقْیَه، سوره سؤال، سوره سبع مثانی، سوره شافیه، سوره شفاء، سوره شکر، سوره صلاة، سوره فاتحة القرآن، سوره فاتحة الکتاب، سوره قرآن عظیم، سوره کافیه، سوره کنز، سوره لازمه، سوره مناجات، سوره منت، سوره نور ( سوره حمد )، سوره هدایت، سوره وافیه
اعم
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه سوره حمد ( علوم قرآنی ) به زیرصفحه سوره حمد ( علوم قرآنی )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 46، (187-191)
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 194
- البرهان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 251
- التفسیر الکبیر جلد 1 : صفحه 173، 176، 177
- التمهید فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 146
- القرآن فضائله و آثاره فی النشأتین جلد 2 : صفحه 1236
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 1 : صفحه 39
- بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز جلد 1 : صفحه 128، 129
- تاریخ القرآن : صفحه 199
- تاریخ جمع قرآن : صفحه 199، 288
- تاریخ قرآن : صفحه 582، 583
- تفسیر نمونه جلد 1 : صفحه (2-11)
- شناخت سوره های قرآن : صفحه (135-137)
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 1 : صفحه 317
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 201
- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه 100، 141