ترتیب سُوَر
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
ترتیب سُوَر : ترتیب چینش سورهها در قرآن موجود
به اصطلاح ترتیب سور؛ تألیف سور، نظم سور و جمع سور نیز می‌گویند. قرآن موجود از سوره فاتحه آغاز و به ناس ختم می‌شود.
جمع آوری سورههای قرآن به ترتیبی غیر از ترتیب نزول آن‌ها، مورد اتفاق همگان است. بین محققان علوم قرآنی بحث است که آیا ترتیب حاضر را رسول اکرم (ص) معین کرده است؛ به طوری که تخلف از آن جایز نیست، یا اصحاب خود به چینش قرآن دست زده و سرانجام بر آن اتفاق کرده‌اند؟ به عبارت دیگر، آیا این ترتیب سورهها توقیفی است یا اجتهادی؟
در این باره سه عقیده کلی وجود دارد:
1. توقیفی بودن ترتیب سورهها؛ 2. اجتهادی بودن ترتیب سورهها؛ 3. قول به تفصیل، که چینش عمده سورهها را توقیفی، و اجتهاد و نظر صحابه را تنها در تنظیم چند سوره دخیل می‌داند.
طرفداران هریک از این سه دیدگاه، برای اثبات رأی خویش دلایلی را ذکر کرده‌اند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
1. دلایل توقیفی بودن ترتیب سورهها:
أ. عرضه قرآن از سوی پیامبر (ص) بر جبرئیل که همه ساله یک بار و در سال حجة الوداع دو بار انجام شد.
ب. حدیث ابی بن کعب از رسول خدا (ص) که در آن از سورههای قرآن با ترتیب کنونی نام برده و ثواب قرائت هریک معین شده است. طبق این حدیث در می‌یابیم قرآن‌کریم پیش از رحلت به ترتیب فعلی و با اشاره وحی منظم شده است.
ج. قرائت، ختم و آموزش قرآن در عهد رسول خدا (ص) خود دلیلی بر این است که قرآن به دستور پیامبر (ص) به ترتیبی که آغاز و انتهای آن مشخص شده بود، قرائت، ختم یا آموزش داده می‌شد.
د. تعیین جایگاه هریک از سورهها در قرآن به دستور پیامبر (ص) .
ه. قرآن‌کریم به همین ترتیب موجود، مورد تأیید صحابه و ائمه شیعه (ع) قرار گرفته است، و تمام فِرَق مسلمان در عمل و قرائت به چنین ترتیبی پایبند بوده و هستند. همچنین میان تمام مصاحف موجود فعلی، قرآن و مصحفی دیده نشده است که سورههای آن برخلاف ترتیب موجود باشد. اگر ترتیب سورهها به اجتهاد و رأی صحابه بود، هرگز ترتیبی خاص، مقبول همگان نبود.
2. دلایل اجتهادی بودن ترتیب سورهها:
أ. اختلاف در ترتیب سورهها در مصحف‌های اولیه وجود داشت، مثلا این اختلاف در مصاحف امام علی (ع) ، ابن‌مسعود، ابی بن کعب، ابن‌عباس و امام صادق (ع) به چشم می‌خورد. بی‌شک اگر ترتیب سورهها توقیفی و به دستور پیامبر (ص) بود، نمی‌بایست مصاحف این بزرگان - برخی از آنان از ملازمان آن حضرت بودند - با هم اختلاف داشته باشد.
ب. انتساب جمع‌آوری قرآن فعلی به عثمان، خود نشانه‌ای بر اجتهادی بودن ترتیب سورهها است. از ابن اشته روایت شده است که عثمان فرمان داد سُوَر طوال را پی‌در‌پی قرار دهند و سورههای انفال و توبه را جزء آن‌ها بیاورند و با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» از یکدیگر جدا نکنند.
همچنین از ابن‌عباس روایت شده است که وی از عثمان پرسید: چرا میان سوره انفال و توبه «بسمله» قرار ندادند؟ عثمان گفت: چون رسول خدا (ص) از دنیا رفت، و برای ما جای آن‌ها روشن نشد، این دو را کنار هم نهادم.
3. گروهی میان دو نظریه جمع کرده و گفته‌اند ترتیب پاره‌ای از سورهها توقیفی است و تنظیم پاره‌ای دیگر به اجتهاد صحابه بوده است.
البته این گروه با این که در اصل مسئله اتفاق دارند، در تعیین موارد خاص آن که کدام سوره، توقیفی و کدام اجتهادی است، دچار تشتت آرا و اختلاف شده، می‌گویند ترتیب بسیاری از سورههای قرآن مانند «سبع طوال»، «حوامیم» و «مفصل» در زمان پیغمبر (ص) مشخص و ترتیب بقیه سورههای قرآن به عهده مسلمانان نهاده شده است و آنان تنظیم کرده‌اند.
نیز ر.ک:جمع دوره پیامبر (ص) ، جمع قرآن، ترتیب آیات.
منابع
- التمهید فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 285
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 353
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 216
- تاریخ القرآن : صفحه (60-66)
- مقدمتان فی علوم القرآن : صفحه 275
- مباحث فی علوم القرآن : صفحه 71
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 257
- تاریخ قرآن : صفحه 598
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «ترتیب سُوَر» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
- تألیف سور قرآن، تألیف سُوَر، ترتیب سورهها، ترتیب سورههای قرآن، جمع سور، جمع سور قرآن، نظم سور، نظم سور قرآن
اعم
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه ترتیب سُوَر به زیرصفحه ترتیب سُوَر/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- آموزش علوم قرآن جلد 1 : صفحه 216
- اسرار ترتیب القرآن : صفحه 68، 72
- اعجاز القرآن : صفحه 59م
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 216، 222، 223
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 381
- الاتقان فی علوم القرآن : صفحه 69
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 244، 257، 259، 260
- البرهان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 324
- التمهید فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (272-285)، 280، 285
- الجامع لاحکام القرآن جلد 1 : صفحه 60، 61، 62
- تاریخ القرآن : صفحه (60-66)
- تاریخ قرآن : صفحه 598
- حصن الامان فی تجوید القرآن : صفحه 175
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 1 : صفحه 433
- مباحث فی علوم القرآن : صفحه 71
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 5 : صفحه 227
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 7 : صفحه 299
- مقدمتان فی علوم القرآن : صفحه 275
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 350، 351، 353، 358
- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه 87