تخمین
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
تَخمین: تعیین مقدار و ارزش چیزی از روی حدس و گمان.
از آن در بابهای زکات، تجارت و مزارعه به مناسبت سخن رفته است.
زکات: به غلّات چهارگانه) گندم، جو، خرما و کشمش (زکات تعلّق میگیرد. تخمین مقدار محصول خرما و انگور پس از بُدوّ صلاح) ر بدوّ صلاح (- که بنابر مشهور، زمان تعلّق زکات به غلّات میباشد - جایز است. در جواز تخمین گندم و جو اختلاف است. جواز، به مشهور نسبت داده شده است. 1
ماهیّت تخمین: ماهیّت تخمین چیست؟ بسیاری، تخمین را معاملهای ویژه دانستهاند که در آن با رضایت طرفین، عمل تخمین صورت میگیرد؛ ولی برخی آن را وسیله و راهی برای تعیین مقدار واجب از زکات از روی حدس و گمان دانستهاند.
ثمره دو قول، در صورت کشف خلاف ظاهر میشود. بنابر قول اوّل، اگر محصول به دست آمده بیشتر از مقدار تخمین زده باشد، زیادی از آنِ مالک است و اگر کمتر باشد، مالک باید آن را جبران کند. برخی، مالک را ضامن نقصان ندانستهاند؛ ولی بنابر قول دوم، واقع، ملاک خواهد بود. 2
فایده تخمین: بنابر قول به اینکه تخمین معاملهای مخصوص باشد که مفاد آن اشتغال ذمّه مالک به مقدار سهم مستحقان زکات - که با تخمین مشخّص شده - یا ثبوت آن در مال به نحو ثبوت کلّی در معیّن است، فایده تخمین، جواز تصرّف در کلّ مال در صورت اوّل) اشتغال ذمّه (و نیز در صورت دوم) ثبوت به نحو کلّی در معیّن (جز در مقدار سهم مستحقان، است.
فایده تخمین بنابر نظر دوم در ماهیّت آن، جواز اعتماد بر تخمین بدون نیاز به کیل و وزن است؛ لیکن جواز تصرّف در عین مال، مبتنی بر چگونگی تعلّق زکات به عین مال است. بنابر قول به تعلّق زکات به صورت مشاع، تصرّف جز با اذن حاکم شرع جایز نیست؛ چنانکه بنابر قول به تعلّق زکات به صورت کلّی در معیّن، تصرّف جز در مقدار سهم مستحقان،
________________________________________
402
جایز خواهد بود. البتّه اگر مالک و حاکم شرع بعد از تخمین بر مقدار تخمین زده شده مصالحه کنند، شکی در جواز تصرّف نخواهد بود. 3
تخمین زننده: تخمین بر عهده امام و یا نایب خاص یا عام ایشان است. در اینکه غیر ایشان از مالک یا شخص عادلی که اهل خبره است میتواند عهدهدار تخمین گردد یا نه، اختلاف است. 4
احکام: در تخمین، تراضی شرط است. اگر بعد از تخمین، محصول به سببی - اعم از آسمانی یا زمینی و یا ظلم ظالم - تلف شود مالک ضامن نخواهد بود. 5
تجارت: هریک از دو شریک در درخت یا زراعت میتواند بعد از رسیدن محصول و تخمین مجموع آن، سهم شریک خود را در برابر مقدار معلوم از همان محصول یا غیر آن بر عهده گیرد. استقرار این معامله مشروط به سلامت محصول است؛ از اینرو، اگر محصول، پیش از چیدن و درو کردن به آفت زمینی یا آسمانی از بین برود، چیزی بر عهده تقبّل کننده نمیآید؛ لیکن در صورت سلامت، آنچه را تقبّل کرده بر عهدهاش ثابت است. در نتیجه اگر محصول بیشتر از مقدار تخمین زده شده باشد از آنِ تقبّل کننده است و اگر کمتر باشد وی موظف به جبران آن خواهد بود6) ر قباله (.
1. جواهر الکلام 256 - 254 /15؛ العروة الوثقی 2 300 - 299 /2. جواهرالکلام 258 - 256 /15؛ العروةالوثقی) و حواشی (300 /2؛ مستمسک العروة 3 191 /9. جواهرالکلام 256 /15؛ العروة الوثقی) و حواشی (300 /2؛ مستمسک العروة 4 189 /9. جواهر الکلام 257 /15؛ العروة الوثقی 5 300 /2. جواهر الکلام 125 - 120 /24. 6 258 /15 و 48 /27.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 401
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «تخمین» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
وابسته
منابع
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 19 : صفحه 99
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 401
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 249
- مبسوط در ترمینولوژی حقوق جلد 2 : صفحه (1170-1171)