عملکردها

تخمین

از دانشنامه علوم اسلامی

رده‌ها
(برای دیدن زیررده‌ها
بر روی "◄" کلیک کنید)

توضیح مفهومی

تَخمین: تعیین مقدار و ارزش چیزی از روی حدس و گمان.

از آن در بابهای زکات، تجارت و مزارعه به مناسبت سخن رفته است.

زکات: به غلّات چهارگانه) گندم، جو، خرما و کشمش (زکات تعلّق می‏گیرد. تخمین مقدار محصول خرما و انگور پس از بُدوّ صلاح) ر بدوّ صلاح (- که بنابر مشهور، زمان تعلّق زکات به غلّات می‏باشد - جایز است. در جواز تخمین گندم و جو اختلاف است. جواز، به مشهور نسبت داده شده است. 1

ماهیّت تخمین: ماهیّت تخمین چیست؟ بسیاری، تخمین را معامله‏ای ویژه دانسته‏اند که در آن با رضایت طرفین، عمل تخمین صورت می‏گیرد؛ ولی برخی آن را وسیله و راهی برای تعیین مقدار واجب از زکات از روی حدس و گمان دانسته‏اند.

ثمره دو قول، در صورت کشف خلاف ظاهر می‏شود. بنابر قول اوّل، اگر محصول به دست آمده بیشتر از مقدار تخمین زده باشد، زیادی از آنِ مالک است و اگر کمتر باشد، مالک باید آن را جبران کند. برخی، مالک را ضامن نقصان ندانسته‏اند؛ ولی بنابر قول دوم، واقع، ملاک خواهد بود. 2

فایده تخمین: بنابر قول به اینکه تخمین معامله‏ای مخصوص باشد که مفاد آن اشتغال ذمّه مالک به مقدار سهم مستحقان زکات - که با تخمین مشخّص شده - یا ثبوت آن در مال به نحو ثبوت کلّی در معیّن است، فایده تخمین، جواز تصرّف در کلّ مال در صورت اوّل) اشتغال ذمّه (و نیز در صورت دوم) ثبوت به نحو کلّی در معیّن (جز در مقدار سهم مستحقان، است.

فایده تخمین بنابر نظر دوم در ماهیّت آن، جواز اعتماد بر تخمین بدون نیاز به کیل و وزن است؛ لیکن جواز تصرّف در عین مال، مبتنی بر چگونگی تعلّق زکات به عین مال است. بنابر قول به تعلّق زکات به صورت مشاع، تصرّف جز با اذن حاکم شرع جایز نیست؛ چنان‏که بنابر قول به تعلّق زکات به صورت کلّی در معیّن، تصرّف جز در مقدار سهم مستحقان،

________________________________________

402

جایز خواهد بود. البتّه اگر مالک و حاکم شرع بعد از تخمین بر مقدار تخمین زده شده مصالحه کنند، شکی در جواز تصرّف نخواهد بود. 3

تخمین زننده: تخمین بر عهده امام و یا نایب خاص یا عام ایشان است. در اینکه غیر ایشان از مالک یا شخص عادلی که اهل خبره است می‏تواند عهده‏دار تخمین گردد یا نه، اختلاف است. 4

احکام: در تخمین، تراضی شرط است. اگر بعد از تخمین، محصول به سببی - اعم از آسمانی یا زمینی و یا ظلم ظالم - تلف شود مالک ضامن نخواهد بود. 5

تجارت: هریک از دو شریک در درخت یا زراعت می‏تواند بعد از رسیدن محصول و تخمین مجموع آن، سهم شریک خود را در برابر مقدار معلوم از همان محصول یا غیر آن بر عهده گیرد. استقرار این معامله مشروط به سلامت محصول است؛ از این‏رو، اگر محصول، پیش از چیدن و درو کردن به آفت زمینی یا آسمانی از بین برود، چیزی بر عهده تقبّل کننده نمی‏آید؛ لیکن در صورت سلامت، آنچه را تقبّل کرده بر عهده‏اش ثابت است. در نتیجه اگر محصول بیشتر از مقدار تخمین زده شده باشد از آنِ تقبّل کننده است و اگر کمتر باشد وی موظف به جبران آن خواهد بود6) ر قباله (.

1. جواهر الکلام 256 - 254 /15؛ العروة الوثقی 2 300 - 299 /2. جواهرالکلام 258 - 256 /15؛ العروةالوثقی) و حواشی (300 /2؛ مستمسک العروة 3 191 /9. جواهرالکلام 256 /15؛ العروة الوثقی) و حواشی (300 /2؛ مستمسک العروة 4 189 /9. جواهر الکلام 257 /15؛ العروة الوثقی 5 300 /2. جواهر الکلام 125 - 120 /24. 6 258 /15 و 48 /27.

منابع

  1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 401

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «تخمین» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

حدس ( فقه )، خَرْص، گمان ( فقه )

اعم

افعال انسان ( فقه )

اخص

تخمین زرع مزارعه، تخمین زکات

وابسته

بیع تخمینی

منابع

  • الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 19 : صفحه 99
  • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 401
  • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 249
  • مبسوط در ترمینولوژی حقوق جلد 2 : صفحه (1170-1171)