اجتهاد ( فقه )

رده‌ها

(برای دیدن زیررده‌ها
بر روی "◄" کلیک کنید)

▼ اجتهاد ( فقه )

◄ اجتهاد بالفعل

◄ اجتهاد بالقوه ( فقه )

◄ اجتهاد تجزی

◄ اجتهاد در مقابل نص

◄ اجتهاد قاضی ( فقه )

◄ اجتهاد قبله

◄ اجتهاد مطلق

◄ تحری

◄ تخریج

توضیح مفهومی

اجتهاد

اجتهاد: تلاش برای یافتن دلیل و حجّت بر احکام شرعی. 1

تعریف‌های دیگری نیز برای اجتهاد شده است، مانند: ملکه‌ای که در پرتو آن، قدرت بر استنباط حکم شرعی پیدا می‌شود یا کوشش برای به دست آوردن ظنّ بر حکم شرعی (در فرض عدم دسترسی به علم) . 2 به کسی که دارای مرتبه اجتهاد است « مجتهد » و به کسی که از او تقلید می‌کند « مقَلِّد » گفته می‌شود. از این عنوان در اصول فقه،

مبحث اجتهاد و تقلید، و نیز نخستین باب از ابواب برخی کتب فقهی تحت همین عنوان (اجتهاد و تقلید) و باب‌های قضاء و حدود، بحث شده است.

مقدّمات: حصول اجتهاد متوقّف بر کسب علوم مقدّماتی است که مهم ترین آن‌ها عبارتند از: دانش صَرف، نحو، لغت عرب، رجال و درایه، اصول فقه، شناخت آیات الاحکام (--» آیات الاحکام) روایات و آرای فقها اعم از قدما، متأخّران و معاصران همراه با ذوق عرفی سالم و توفیق الهی. 3

اقسام: اجتهاد از جهتی به اجتهاد « بالفعل » و « بالقوّه » تقسیم می‌شود. اجتهاد بالقوّه آن است که مجتهد، ملَکه و توانایی استنباط احکام شرعی را دارد، لیکن در عمل، استنباط نکرده و یا موارد استنباطش اندک است، ولی در اجتهاد بالفعل، مجتهد علاوه بر قدرت بر استنباط، در عمل نیز مسائل بسیاری را استنباط کرده است.

اجتهاد از جهتی دیگر به « مطلق » و به نحو « تجزّی » تقسیم می‌شود. اجتهاد مطلق عبارت است از قدرت بر استنباط در همه ابواب فقهی، ولی اجتهاد به نحو تجزّی عبارت است از توانایی بر استنباط در بعضی ابواب فقهی، مانند نماز. 4

در امکان اجتهاد به نحو تجزّی یا عدم امکان آن، یا لزوم آن، بدین معنا که دستیابی به اجتهاد مطلق جز از راه کسب اجتهاد به نحو تجزّی امکان پذیر نیست، اختلاف است. 5

حکم: اجتهاد از دو حیث تکلیفی (--» حکم تکلیفی) و وضعی (--» حکم وضعی) دارای احکامی است.

1. حکم تکلیفی: اجتهاد از آن جهت که بر هر مکلّفی واجب است از عهده تکالیف شرعی بر آید واجب تخییری است؛ بدین معنا که مکلّف در احکام شرعی باید یا مجتهد باشد یا مقلِّد و یا محتاط (--» احتیاط) . گر چه در این که این وجوب، عقلی است یا شرعی و در صورت دوم، نفسی (--» وجوب نفسی) است یا غیری (--» وجوب غیری) ، اختلاف است.

اجتهاد از جهت حفظ احکام شرعی از تضییع و پاسخ گویی به نیاز جامعه اسلامی اعم از حکومتی و فردی واجب کفایی (--» وجوب کفایی) است. از برخی قدما قول به وجوب عینی (--» وجوب عینی) آن نقل شده است. 6

اجتهاد در برابر نصّ 7 (--» اجتهاد در مقابل نصّ) ، و نیز اجتهاد بر پایه مقدّماتی چون قیاس (--» قیاس) ، استحسان (-- » استحسان) ، سدّ ذرایع (--» فتح و سدّ ذرایع) و مصالح مرسله (--» مصالح مرسله) که چهار طریق استنباط احکام نزد اهل سنّت می‌باشد، جایز نیست. 8

2. حکم وضعی: محورهای قابل طرح در حکم وضعی اجتهاد عبارتند از:

الف - حجیت فتوا: فتوای مجتهد اعم از مجتهد مطلق و متجزّی برای خود او حجّت است و رجوع وی به مجتهد دیگر جایز نیست 9 البته از برخی قول به وجوب رجوع مجتهد متجزّی به مجتهد مطلق، نقل شده است. 10 فتوای مجتهد مطلق بر دیگران نیز حجّت است و مردم می‌توانند به او رجوع کنند. این مسأله نسبت به مجتهد متجزّی، اختلافی است. برخی بر لزوم مجتهد مطلق بودن مرجع تقلید، ادّعای اجماع کرده‌اند. 11

ب - جواز قضاوت: قضاوت برای مجتهد مطلق، جایز و حکمش نافذ است؛ لیکن نسبت به مجتهد متجزّی اختلاف است. برخی قضاوت متجزّی را در احکامی که استنباط کرده جایز دانسته‌اند. 12

ج - تخطئه یا تصویب: آیا آنچه مجتهد در پرتو اجتهاد خویش بدان می‌رسد حکم شرعی واقعی است یا ممکن است چنین نباشد و مجتهد در اجتهاد خود به خطا رفته باشد؟ شیعه بر خلاف اهل سنّت قائل به تخطئه است؛ یعنی معتقد است حکم مجتهد گاه مطابق با حکم واقعی است و گاه مطابق با آن نیست. 13

د - اجزاء: گاه مجتهد در پرتو اجتهاد به حکمی دست می‌یابد و بر اساس آن عمل می‌کند. مقلِّدان او نیز به استناد فتوای او عمل می‌کنند؛ لیکن پس از مدّتی به اشتباه اجتهاد نخست خود پی می‌برد.

در چنین فرضی در این که اعمال انجام گرفته بر اساس اجتهاد نخست، مجزی است، یا کفایت نمی‌کند و باید طبق اجتهاد جدید اعاده شود، اختلاف است (--» اِجزاء) .

راه‌های ثبوت: اجتهاد از سه راه ثابت می‌شود: یقین شخص مقلّد، شیوع و شهرت یقین آور و گواهی دو عادل آگاه دیگر با آن معارض نباشد. 14 در ثبوت اجتهاد به خبر دادن فرد ثقه از آن اختلاف است. 15

1 - التنقیح (الاجتهاد و التقلید) 22.

2 - 20 - 24.

3 - الروضة البهیة 3 62 - 66.

4 - التنقیح (الاجتهاد و التقلید) 28.

5 - 32 - 35 و اصول العامة للفقه المقارن 583 - 584.

6 - التنقیح (الاجتهاد و التقلید) 65 - 66.

7 - جواهر الکلام 30 140 - 141.

8 - اصول العامة للفقه المقارن 303 - 414.

9 - التنقیح (الاجتهاد و التقلید) 29 - 32.

10 - اصول العامة للفقه المقارن 611.

11 - کفایة الاصول 467؛ مستمسک العروة 1 43 - 45 و التنقیح (الاجتهاد و التقلید) 35 - 36.

12 - جواهر الکلام 21 399 - 400؛ 40 34 و کتاب القضاء (رشتی) 1 29.

13 - التنقیح (الاجتهاد و التقلید) 36 - 40.

14 - 208 - 212 و مستمسک العروة 1 38.

15 - مهذّب الاحکام 1 36 - 37.

منابع

1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 243

اصطلاح‌نامه

یادداشت دامنه

مقصود اعم از معنای لغوی و اصطلاحی است.

اعم

افعال انسان ( فقه )

اخص

اجتهاد قاضی ( فقه )، تحری

به لحاظ تجزی:

اجتهاد تجزی، اجتهاد مطلق

به لحاظ فعلیت:

اجتهاد بالفعل، اجتهاد بالقوه ( فقه )

به لحاظ نوع:

اجتهاد در مقابل نص، اجتهاد قبله، تخریج

وابسته

استنباط، اهل خبره، تقلید ( تبعیت )، توارث با اختلاف در اجتهاد، راههای ثبوت اجتهاد، سلیقه مجتهد، فقه سیاسی

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اجتهاد ( فقه ) به زیرصفحه اجتهاد ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید. == منابع ==magshow.php?kind=183index.aspx?siteid=1&fkeyid=&siteid=1&pageid=142&p=1&g=78&showitem=792

• آرمان ها و واقعیت های اسلام : صفحه 208
• العروة الوثقی (ط.ج) جلد 1 : صفحه 11
• الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 1 : صفحه 316
• الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 1 : صفحه 265
• دین و دولت : صفحه (111-115)
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 243