تزاحم ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
تزاحم
تَزاحُم: تمانُعِ دو حکم در مقام امتثال.
تزاحم عبارت است از عدم امکان جمع بین دو حکم در مقام امتثال از باب اتفاق. عدم امکان جمع یا به جهت عدم توانایی مکلّف به جمع بین آن دو در مقام عمل است، چنانکه غالب موارد تزاحم چنین است و یا به جهت قیام دلیل خارجی بر عدم اراده جمع بین آن دو. از این عنوان در اصول فقه بحث شده است.
حکم: در مواردی که نسبت بین دو حکم متزاحم، اهمّ و مهم است، عمل به حکم اهمّ بر مکلّف متعیّن میباشد و چنانچه از این حیث با یکدیگر مساوی باشند حکمی که به لحاظ ظرف امتثال، زمانش جلوتر است، به حکم عقل مقدّم خواهد بود، مانند نماز ظهر و عصر که هر دو بر مکلّف واجب است؛ لیکن در فرضی که وی تنها بر انجام دادن یکی از آن دو قدرت دارد، نماز ظهر به لحاظ تقدّم زمانی بر نماز عصر، مقدّم میشود. در غیر این صورت، مکلّف به حکم عقل در امتثال هر یک از دو حکم مخیّر است.
اصولیان برای بیان ملاک اهمیت، وجوهی ذکر کردهاند، از جمله:
1. یکی از دو حکم به لحاظ مدّت زمان انجام آن، مضیّق و دیگری موسّع باشد، مانند تزاحم امر به نماز در اوّل وقت با امر به ازاله نجاست از مسجد که وقت اوّلی وسیع و دومی، ضیق و فوری است. در این صورت، در مقام عمل، حکم مضیّق بر حکم موسّع مقدّم میشود.
2. امر یکی معیّن و امر دیگری مخیّر باشد، مانند کسی که نذر کرده برده مؤمنی را آزاد کند و نذرش محقّق شده است و به جهت افطار عمدیِ روزه ماه رمضان کفّاره نیز بر عهدهاش آمده است؛ در حالی که موجودی وی تنها یک برده مؤمن است. در این صورت امر معیّن یعنی وفای به نذر بر امر مخیّر یعنی کفّاره مقدّم است؛
از اینرو، برده را به جهت ادای نذر آزاد میکند و کفّاره را از سایر خصال آن - دو ماه روزه یا اطعام شصت فقیر - میپردازد.
3. یکی از دو حکم، بدل داشته و دیگری بدل نداشته باشد، مانند کسی که برای نماز باید وضو بگیرد یا غسل کند. از سوی دیگر لباس او نیز نجس است. درحالی که آبی که در اختیار دارد تنها کفاف یکی از آن دو - وضو یا غسل و شستن لباس - را میدهد. در این صورت شستن لباس که بدل ندارد مقدّم بر غسل یا وضو است که تیمّم بدل از آن دو است. 1
قانون کلّی در تقدیم یکی از دو حکم متزاحم بر دیگری، اولویّت داشتن آن - به لحاظ حفظ و تقدیم - نزد شارع است. اولویّت نیز یا از ادلّه فهمیده میشود یا از مناسبت حکم و موضوع و یا از راه شناخت ملاکهای احکام که شارع بیان کرده است، مانند موارد تزاحم بین حقّ النّاس و حقّ اللَّه؛ بین واجب رکنی و غیر رکنی در عبادت همچون رکوع و قرائت و نیز بین ایجاد آشتی میان مؤمنان با دروغ گفتن و راستگوییِ منجرّ به بروز فتنه و فساد که در هر سه مورد، اوّلی بر دومی مقدّم میشود. 2
1. الاصول العامة/ 367 - 364؛ اصول الفقه 2 192 - 191 /2. اصول الفقه 193 /2.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 456
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «تزاحم ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- تزاحم حقوق، تزاحم در امور مولّی علیه، تزاحم در وصیت، تزاحم رفع خبث و حدث، تزاحم مدعیان، تزاحم موجب ضمان، تزاحم نجات دو نفس، تزاحم نگاه به نامحرم با امر مهم، تزاحم ولایت و مرجعیت
- به لحاظ عبادات:
- تزاحم در امر و نهی، تزاحم نماز آیات با غیر یومیه، تزاحم نماز با طهارت مسجد، تزاحم نماز نافله با فریضه، تزاحم واجبین ( فقه )
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه تزاحم ( فقه ) به زیرصفحه تزاحم ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید. == منابع ==index.php?catid=50
- الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة جلد 2 : صفحه 75
- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة جلد 3 : صفحه 74
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 11 : صفحه 234
- ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد جلد 2 : صفحه 105
- جامع المقاصد فی شرح القواعد جلد 1 : صفحه 401
- جامع المقاصد فی شرح القواعد جلد 5 : صفحه 414
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 11 : صفحه 467
- مبسوط در ترمینولوژی حقوق جلد 5 : صفحه 3317
- مهذب الاحکام جلد 16 : صفحه 383