بیع سلف ( فقه )

در بیع سلف برخلاف بیع نسیه، کالا، مدّت‏دار است) کلّی در ذمّه (لیکن بهای آن نقد پرداخت می‏گردد، مانند آنکه کشاورزی یک تن گندم را - که یک ماه بعد تحویل دهد - به صد هزار تومان نقد بفروشد. در معامله سلف به خریدار »مُسْلِم« به بهای پرداختی »مُسْلَم«، به کالا »مُسْلَمٌ فیه« و به فروشنده »مُسْلَمٌ لَه« گفته می‏شود. از این عنوان در باب تجارت سخن رفته است.

حکم: بیع سلف به اتفاق همه فقها جایز و مشروع است. 1

مورد عقد: آنچه به سلف فروخته می‏شود و نیز بهای آن یا کالا است و یا پول. فروختن کالای سلفی در ازای پول و نیز عکس آن، یعنی فروختن پول سلفی در ازای کالا به اتفاق همه، همچنین بنابر مشهور فروختن کالای سلفی در برابر کالای نقدی - اعم از آنکه هر دو کالا از یک جنس باشند یا از دو جنس - جایز است؛ لیکن فروختن پول سلفی در ازای پول درصورتی که هر دو از جنس طلا) دینار (و نقره) درهم (باشند جایز نیست؛ هرچند جنس پول باهم متفاوت باشد، مانند آنکه یکی از جنس طلا و دیگری از جنس نقره باشد. لیکن بیع سلف در پول از جنس اسکناسهای رایج امروزی جایز است2) ر پول (.

ارکان: معامله سلف همچون دیگر معاملات دارای سه رکن است.

1. صیغه عقد) ایجاب و قبول (: در بیع سلف هر یک از فروشنده یا خریدار می‏تواند

خریدار بگوید: این پول را می‏دهم که مثلا بعد از شش ماه فلان کالا را به من تحویل دهی و فروشنده بگوید: پذیرفتم. صورت دوم آن که فروشنده بگوید: این کالا را با این خصوصیت و ویژگی در ازای هزار تومان نقد به تو می‏فروشم که بعد از شش ماه آن را تحویل دهم و خریدار بگوید: قبول کردم. 3

البتّه بنابر قول به صحّت معاطات) ر معاطات (، بیع سلف بدون ایجاب و قبول نیز محقّق می‏شود؛ بدین‏گونه که خریدار به این قصد پول را بدهد و فروشنده بگیرد. 4

2. دو طرف عقد: دو طرف معامله در بیع سلف همچون سایر عقود، باید دارای شرایطی از قبیل بلوغ) ر بلوغ (، عقل) ر عقل (، اختیار) ر اختیار (و محجور نبودن) ر حجر (باشند) ر عقد (.

3. عوضین) کالا و بهای آن (.

شرایط بیع سلف: در معامله سلف علاوه بر شرایط مطلق بیع) ر بیع (، امور زیر شرط است:

الف. تعیّن کالا به تمامی اوصافی که از نظر عرف در افزایش یا کاهش بهای آن دخیل است؛ 5 از این‏رو کالایی که با وصف - به حدّی که جهالتش مرتفع گردد و به نایابی آن منجرّ نشود - تعیّن‏پذیر نباشد، سلف در آن صحیح نخواهد بود، 6 مانند برخی انواع جواهر و لؤلؤ؛ 7 ولی سلف در کالاهایی مانند حبوبات، سبزیها و حیوانات که با توجّه به دو ویژگی یاد شده قابل تعیّن به وصف هستند صحیح است. 8

شرط مرغوبیت یا نامرغوبیت کالا، جایز، بلکه نسبت به برخی اجناس واجب است؛ لیکن شرط مرغوب‏تر یا نامرغوب‏تر به جهت تعیّن‏پذیر نبودن و وجود جهالت صحیح نیست؛ برخی گفته‏اند: اگر مراد، نامرغوب‏تر یا مرغوب‏تر عرفی باشد، معامله صحیح است. برخی دیگر قول به صحّت معامله سلف را در صورت شرط نامرغوب‏ترین، نیکو دانسته‏اند. 9

ب. پرداخت بهای کالا پیش از جدا شدن فروشنده و خریدار از یکدیگر؛ و اگر قبل از پرداخت، از یکدیگر جدا شوند بر بطلان معامله ادّعای اجماع شده است.

هرچند برخی در بطلان آن تأمّل و توقّف کرده‏اند. 10 و اگر بخشی از بها قبل از جدا شدن پرداخت گردد به همان نسبت، معامله صحیح است. البتّه گروهی تصریح کرده‏اند درصورت عدم کوتاهی هر یک از فروشنده و خریدار در این امر) گرفتن یا دادن بعض بها (، هریک از آنان می‏تواند معامله را فسخ کند. 11

شرط مدّت‏دار بودن بهای کالا در بیع سلف، موجب بطلان معامله می‏شود12) ر بیع دین به دین (.

ج. معلوم بودن مقدار کالا به لحاظ وزن یا پیمانه در صورت پیمانه‏ای یا وزنی بودن آن. همچنین بهای کالا درصورتی که وزنی یا پیمانه‏ای باشد. 13 در اینکه بیع سلف در کالای شمارشی به صورت شمارشی جایز است یا نه، اختلاف می‏باشد. 14 در کالاهایی که تعیّن آنها با مشاهده است، مشاهده کفایت می‏کند. 15

د. زمان تحویل کالا باید معلوم باشد و چنانچه مدّت معلوم نباشد یا به‏گونه‏ای باشد که از حیث زیاده و نقصان نوسان داشته باشد معامله باطل است. 16

ه. داشتن قدرت بر تحویل کالا در زمان مقرّر؛ بدین معنا که فروشنده برای تحویل، زمانی را معیّن کند که جنس در آن زمان - برحسب عادت - یافت شود و قابل تحویل باشد. 17

و. معیّن بودن مکان تحویل کالا. مشهور این شرط را معتبر نمی‏دانند، 18 لیکن بسیاری از معاصران یا احتیاط را در تعیین دانسته و یا به آن فتوا داده‏اند. 19 اگر هنگام عقد برای تحویل کالا مکانی را شرط کنند، سپس بر مکانی دیگر توافق نمایند جایز است. 20

احکام سلف: آیا فروختن کالای خریداری شده به سلف قبل از رسیدن اجل آن صحیح است؟ بر عدم صحّت ادّعای اجماع شده است؛ برخی قائل به صحّت شده‏اند. فروش کالای یاد شده پس از رسیدن اجل و پیش از تحویل گرفتن کالا به فروشنده قبلی جایز است؛ لیکن به دیگری، محلّ اختلاف می‏باشد. 21 البتّه فروختن کالا قبل از تحویل آن - بنابر قول به جواز - مکروه است. برخی، کراهت را به کالایی که طعام باشد و برخی

دیگر به کالای وزنی و پیمانه‏ای اختصاص داده‏اند. 22

اگر کالای تحویلی از سوی فروشنده، فاقد صفت ذکر شده هنگام معامله و یا کمتر از آن مقدار باشد، قبول آن بر خریدار لازم نیست و اگر مطابق با صفت یا از نظر کیفیّت مرغوب‏تر از آنچه مورد توافق قرار گرفته، باشد، قبول آن واجب است؛ لیکن اگر به لحاظ کمّیت بیشتر باشد، قبول مقدار اضافی واجب نیست. برخی در هر دو صورت قائل به عدم وجوب قبول شده‏اند. 23

کالای تحویلی اگر معیوب باشد خریدار می‏تواند آن را به فروشنده برگرداند و کالای سالم مطالبه کند. 24 کالایی که زمان تحویل آن فرا رسیده لیکن به جهت پیدایی عارضی - همچون نایاب شدن - امکان تحویل آن نباشد، خریدار بین فسخ معامله و صبر تا زمان فراوانی و فراهم آمدن زمینه تحویل، مخیّر است. 25 فروختن شیره انگور به سلف مکروه است. 26

1. جواهر الکلام 274 - 273. 2 268 /24؛ مهذب الاحکام 3 28 /18. جواهر الکلام 4 270 - 268 /24. توضیح المسائل مراجع 5 231 /2. جواهر الکلام 296. 13 295. 12 292 - 291. 11 289. 10 279 - 277. 9 286 - 284. 8 283. 7 281 - 280. 6 275 - 274 /24 و 15 298. 14 299 و 19 319 - 317. 18 304. 17 299. 16. توضیح المسائل مراجع 234 - 232/2 م 20 2112. جواهر الکلام 325. 22 321 - 319. 21 330 /24؛ توضیح المسائل مراجع 234/2 م 23 2113. جواهر الکلام 421 /36. 26 336. 25 330. 24 329 - 326 /24.