قاعده لاضرر ( اصول فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
قاعده لاضرر ( اصول فقه ) : نفی مشروعیت هر گونه ضرر و اضرار در اسلام
قاعده لا ضرر، از قواعد مشهور فقهی است که در بیشتر ابواب فقه کاربرد دارد و مضمون آن این است که هرگونه ضرر و اضرار در اسلام نفی شده است.
برای اثبات این قاعده، به ادله قرآنی، روایی و عقلی، استدلال شده که به بعضی از آنها اشاره می‌گردد:
1. آیه: «لا تضار والدة بولدها و لامولود له بولده) »1) . این آیه، مادران و پدران را از ضرر رساندن به فرزندانشان نهی کرده است؛ (بنا به تفسیر دیگر، آیه، هر یک از والدین را از ضرر زدن به دیگری، به واسطه فرزندشان، نهی نموده است) . بنابر این، از آیه فهمیده می‌شود که ضرر زدن هر کسی به دیگری، ممنوع و ناروا است.
2. معروف ترین حدیثی که به آن استدلال شده، داستان ' سمرة بن جندب ' است که در ذیل آن عبارت ' لا ضرر و لا ضرار ' آمده است. مرحوم ' کلینی ' در کتاب ' اصول کافی از ' ابن مسکان ' و او از ' زراره ' نقل می‌کند که امام باقر (ع) فرموده است:
' در زمان رسول خدا (ص) ، شخصی به نام سمرة بن جندب در جوار خانه فردی از انصار، درخت خرمایی داشت که آمد و رفت وی از درون زمین آن مرد انصاری بود. سمرة بن جندب برای رسیدگی به آن درخت به دفعات و سرزده به زمین مرد انصاری می‌رفت و به این ترتیب مزاحمت ایجاد می‌کرد تا این که صاحب خانه به سمرة گفت: تو بی خبر و بدون اذن به خانه ام می‌آیی و مزاحمت ایجاد می‌کنی، پس از این، هنگام آمد و شد اجازه بگیر. سمره گفت: چنین نمی‌کنم. مرد انصاری به حضرت رسول (ص) شکایت برد. حضرت به سمره فرمود: از این پس، اذن بگیر. سمره نپذیرفت، حضرت فرمود: از این درخت صرف نظر کن و من در برابر آن، درختی با همان اوصاف در جای دیگر به تو می‌دهم. سمره نپذیرفت، حضرت فرمود: ده درخت در مقابل آن می‌دهم، باز هم قبول نکرد. فرمود: درختی در بهشت به تو می‌دهم. سمره باز هم نپذیرفت، تا این که حضرت فرمود:
«انک رجل مضار و لا ضرر و لا ضرار علی مؤمن»' تو مرد سخت گیر و آسیب رسانی هستی و مؤمن نباید به کسی ضرر بزند '، بعد از آن دستور داد آن درخت را از ریشه کندند و جلوی سمره انداختند.
در جایی دیگر، این روایت با اندکی اختلاف، نقل شده است، به این صورت که حضرت به آن مرد انصاری فرمود: ' اذهب فاقلعها و ارم بها وجهه فانه لا ضرر و لا ضرار ' برو آن را بکن و نزد او بینداز، زیرا ضرر و ضرار نیست '.
روایات قاعده لاضرر در حد تواتر است. در روایات امامیه، قاعده لا ضرر با سه عبارت، بیان شده است:
1. لا ضرر و لا ضرار؛
2. لا ضرر و لا ضرار علی مؤمن؛
3. لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام.
درباره معنای سه کلمه ' لا ' و ' ضرار ' و ' ضرر ' سخن بسیار گفته شده و معانی متفاوتی احتمال داده شده است. منشأ آن اختلاف‌ها، این است که ظاهر عبارت ' لا ضرر و لا ضرار ' بر نفی هر گونه ضرر در اسلام دلالت می‌کند، و این در حالی است که در عالم خارج بالوجدان ضرر وجود دارد. به همین دلیل، در معنا کردن این جمله میان فقها اختلاف است. در ذیل به چهار نظر مشهور اشاره می‌شود:
1. مرحوم ' شیخ انصاری ' منظور از نفی ضرر را نفی احکام ضرری می‌داند؛ یعنی ' لا ' در معنای نفی به کار رفته و کلمه ' حکم ' را باید در تقدیر گرفت؛ بنابراین، مراد این است که ' لا حکم ضرری فی الاسلام '.
2. مرحوم ' آخوند خراسانی ' منظور از قاعده لا ضرر را نفی حکم به لسان نفی موضوع دانسته که مانند آن در اخبار، فراوان است، مثل: ' لا شک لکثیر الشک '؛ به بیان دیگر، موضوعات دارای حکم، اگر با عنوان اولیه خود، سبب ضرر بشوند، حکم آنها برداشته می‌شود؛ پس موضوعاتی مانند بیع و وضو که احکامی مانند وجوب و لزوم دارند، اگر موجب زیان گردند، احکام آنها برداشته می‌شود؛ یعنی اگر وضو موجب ضرر گردد، حکم وجوب آن برداشته می‌شود.
3. مرحوم ' نراقی ' می‌گوید: منظور، نفی ضرر غیر متدارک است؛ یعنی هر کس به دیگری ضرر بزند، موظف است آن را تدارک و تلافی کند و ضرری که جبران نداشته باشد در اسلام وجود ندارد.
4. نظر مرحوم ' شریعت اصفهانی ' این است که ' لا ' در روایت، ' لا ' ی ناهیه بوده و در معنای مجازی استعمال شده است؛ یعنی نباید کسی به دیگری ضرر بزند. مرحوم ' امام خمینی ' این عقیده را قبول دارد و این نهی را نهی حکومتی می‌داند.
پانوشت
منابع
- عوائد الایام : صفحه 15
- فرهنگ معارف اسلامی جلد 3 : صفحه 489
- اصطلاحات الاصول : صفحه 203
- کفایة الاصول : صفحه 430
- منهاج الاصول جلد 4 : صفحه 336
- مصباح الاصول جلد 2 : صفحه 518
- منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 6 : صفحه 491
- منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 4 : صفحه 588
- منتقی الاصول جلد 5 : صفحه 381
- مقالات اصولی : صفحه 86
- انوار الاصول جلد 3 : صفحه 243
- الرسائل جلد -1 : صفحه 7
- فرائد الاصول جلد 2 : صفحه 533
- فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول : صفحه 269
- فوائد الاصول جلد 3 : صفحه (261-264)
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «قاعده لاضرر ( اصول فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
وابسته
- اضرار به نفس، تعارض ادله احکام و قاعده لا ضرر، تعارض ضررین، شرایط اصول عملی، قاعده نفی عسر و حرج ( اصول فقه )
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه قاعده لاضرر ( اصول فقه ) به زیرصفحه قاعده لاضرر ( اصول فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- اصطلاحات الاصول : صفحه 203، 204، 205
- الرسائل جلد -1 : صفحه 7
- القرآن الکریم سوره 2 ، آیه 234
- القواعد و الفوائد جلد 1 : صفحه 123، 141، 143
- المحصول فی علم اصول الفقه جلد 6 : صفحه 97، 105، 108
- انوار الاصول جلد 3 : صفحه 243، 245، 246، 247، 248، 263، 272، 275، 283، 289، 291، 292، 295، 296، 297، 298، 299، 300، 302
- بحوث فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 24
- بحوث فی علم الاصول جلد 5 : صفحه 433، 434، 439، 443، 448، 450، 459، 460، 461، 468، 471، 477، 478، 481، 485، 486، 489، 490، 491، 494، 496، 510، 511، 512
- تسدید الاصول جلد 2 : صفحه 264، 266، 269، 272، 277، 278، 279، 280، 281، 282
- تهذیب الاصول جلد 2 : صفحه 440، 441، 447، 449، 452، 454، 458، 459، 465، 466، 473، 478، 481، 487، 490، 492، 498
- حقایق الاصول جلد 2 : صفحه 373، 375، 378، 379، 380، 384
- علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه 341، 342، 343، 344، 345
- عوائد الایام : صفحه 15
- فرائد الاصول جلد 2 : صفحه 533، 534، 535
- فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول : صفحه 269
- فرهنگ معارف اسلامی جلد 3 : صفحه 489
- فوائد الاصول جلد 3 : صفحه (261-264)
- کفایة الاصول : صفحه 430، 431، 432، 433
- مصباح الاصول جلد 2 : صفحه 518، 530، 533، 536، 540، 559
- مقالات اصولی : صفحه 86
- منتقی الاصول جلد 1 : صفحه 30
- منتقی الاصول جلد 5 : صفحه 381، 383، 384، 389، 398، 400، 401، 411، 415، 420، 421، 427، 437، 438، 440، 443، 445، 450، 452، 457، 458، 460، 461، 465، 474
- منتقی الاصول : صفحه 381
- منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 4 : صفحه 588
- منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 6 : صفحه 491، 493
- منهاج الاصول جلد 4 : صفحه 336
- نهایة الاصول : صفحه 550
- نهایة الافکار جلد 3 : صفحه 199