پرنده
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
پرنده
پرنده: جانور بالدار.
از آن در بابهای مختلف نظیر طهارت، حج، تجارت، سبق و رمایه، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه و حدود از جهات گوناگون بحث شده است.
1. حلّیت و حرمت پرندگان: موضوع حلال گوشت و حرام گوشت بودن پرندگان از مهمترین مباحث فقهی است.
اصل اوّلی: در همه اشیاء اصل اوّلی اباحه و حلّیت است1) ر قاعده حلّیت (؛ لیکن در مورد حیوانات، اصل عدم تذکیه) ر تذکیه (نیز وجود دارد و همین امر منشأ اختلاف شده که در موارد شک در حلّیت و حرمت پرندهای آیا به اصل اباحه رجوع و بر اساس آن حکم به حلال گوشت بودن پرنده مشکوک میشود یا اصل اباحه در حیوان به اصل عدم تذکیه تخصیص
خورده و در نتیجه حکم به تقدّم اصل عدم تذکیه بر اصل اباحه و حرمت پرنده مشکوک میشود؟ 2
حلال گوشتان: کبوتر، مرغ و تمامی انواع و اقسام گنجشک3 و نیز شترمرغ4 و ملخی که بال درآورده و پرواز میکند، 5 حلال گوشت هستند. خوردن گوشت هدهد6 و پرستو کراهت دارد. برخی قائل به حرمت گوشت پرستو شدهاند7) ر پرستو (. همچنین گوشت فاخته، چکاوک، هوبره و بویژه ورکاک) صُرَد (، صوّام) ر صوّام (و سبزه قبا) شیرگنجشک (مکروه است. 8
برخی از اجزای حیوانات حلال گوشت - هرچند تذکیه شوند - حرام است. از آن اجزاء در پرندگان تنها فضله، خون، زهره دان، سپرز، مردمک چشم و - در برخی پرندگان همچون خروس - نری) بیضتین (وجود دارد. در حرمت خوردن اجزای یاد شده جز فضله - به جهت خباثت - و خون - به جهت نجاست و خباثت - اختلاف است. 9
حرام گوشتان: حرمت گوشت پرنده یا ذاتی است یا عرضی.
حرام گوشتان ذاتی را سه نوع تشکیل میدهند:
1. چنگالداران؛ خواه دارای چنگال قوی درنده شکار، مانند عقاب و باز باشند، یا ضعیف همچون کرکس. 10 در حرمت گوشت کلاغ) ر کلاغ (اختلاف است. 11
2. مسخ شدگان که عبارتند از طاووس، خفاش و زنبور12) ر مسوخ (.
3. خبائث) ر خبیث (مانند مگس و پشه. 13
حرام گوشتان عرَضی به پرندگان حلال گوشتی اطلاق میشود که از نجاسات تغذیه میکنند و حرمت، بر گوشت و تخم آنها عارض میشود) ر نجاستخواری (. این نوع حرمت با استبراء) ر استبراء (بر طرف میگردد.
بنابر قول منسوب به مشهور گوشت و تخم پرندهای که انسان آن را وطی کرده حرام است) ر آمیزش با حیوان (.
نشانههای تشخیص: برای شناخت پرنده حلال گوشت از حرام گوشت در موارد مشکوک دو نشانه ذکر شده است:
الف - بال زدن: پرندهای که در حال پرواز، صاف و ثابت نگهداشتن بالش بیشتر از بال زدن آن باشد حرام گوشت و اگر عکس آن باشد حلال گوشت است. درصورت تساوی دو حالت در اینکه حکم به حلّیت میشود یا حرمت، اختلاف است. قول به حلّیت به مشهور نسبت داده شده است.
پرندهای که معلوم نیست بال زدنش بیشتر است یا صاف نگهداشتن آن و نیز درصورت تساوی دو حالت - بنابر قول به اینکه تساوی، علامتِ حلّیت نیست - برای تشخیص به نشانه دوم رجوع میشود. 14
ب - چینهدان، سنگدان یا خار پشت پا داشتن: با وجود یکی از نشانههای یادشده در پرنده مشکوک، حکم به حلّیت آن میشود. 15
تعارض دو نشانه: برخی بین دو علامت یادشده در مصداق خارجی قائل به تلازم شدهاند. بنابر صحّت این ادّعا، در خارج تعارضی بین آن دو پدید نخواهد آمد؛ لیکن بر فرض تعارض - مانند پرندهای که هم چینهدان دارد و هم در حال پرواز صاف نگهداشتن بالش بیشتر از بال زدنش است یا پرندهای که فاقد علامت دوم است بال زدنش بیشتر از صاف نگهداشتن آن است - نشانه نخست مقدّم داشته میشود. در نتیجه در مثال یادشده در فرض اوّل حکم به حرمت و در فرض دوم حکم به حلّیت میشود. هرچند برخی، احتیاط را در ترک خوردن گوشت چنین پرندهای دانستهاند. 16
2. تخم پرندگان: حلال یا حرام بودن تخم پرندگان، تابع حلّیت و حرمت گوشت آنها است) ر تخم (.
3. تذکیه پرندگان: پرندگان حلال گوشت و نیز - بنابر قول مشهور - حرام گوشت، قابل تذکیه هستند. با این تفاوت که تذکیه در پرنده حلال گوشت سبب طهارت و حلّیت گوشت آن و در پرنده حرام گوشت موجب طهارت آن میگردد. در قابلیت مسخ شدگان برای تذکیه اختلاف است) ر تذکیه (.
مستحب است پرنده پس از ذبح رها شود تا پر و بال بزند. 17
4. فضله پرندگان: فضله پرندگان حلالگوشت پاک است. 18 برخی قدما فضله
مرغ خانگی را نجس دانستهاند؛ 19 لیکن مشهور طهارت آن است، بلکه بر طهارت ادّعای اجماع شده است. 20 در طهارت یا نجاست فضله پرندگان حرام گوشت اختلاف است. اکثر فقها بلکه مشهور قائل به نجاست آن هستند. 21
5. صید پرندگان حرم: پرندگان وحشی حرم مکّه) ر حرم (محترماند؛ از اینرو، شکار و حبس کردن، کشتن و خوردن گوشت آنها حرام است و چنانچه کسی پرنده حرم را شکار کند یا بکُشد اگر مُحِلّ باشد باید قیمت آن را به فقیر صدقه بدهد22 و اگر مُحرم باشد باید کفّاره بدهد.
صید پرندگان حرم مدینه نیز در محدوده دو حَرَّه) ر بین الحَرَّتین (به قول برخی حرام است لیکن کفّاره ندارد. 23
کسی که پرندهای را وارد حرم کرده واجب است آن را رها کند و اگر پر در نیاورده یا پرش چیده شده باید تا زمانی که قدرت پرواز پیدا نکرده از آن مراقبت نموده، سپس رهایش کند. 24
مُحرمی که پرندهای را در حرم شکار کرده و آن را بر زمین زده و مرده است باید یک گوسفند و دو برابر قیمت آن پرنده را کفّاره بدهد. 25
6. مسابقه با پرندگان: مسابقه با پرندگان درصورت گروگذاری و شرطبندی جایز نیست. در جواز آن بدون گرو گذاری و شرط بندی اختلاف است26) ر مسابقه (.
7. شکار با پرندگان: چنانچه پرنده شکاری مانند عقاب، حیوانی را صید کند و بکشد صیدش حلال نیست، مگر آنکه قبل از کشتن صید، شکارچی آن را تذکیه کند) ر پرنده شکاری (.
8. تملّک پرندگان: پرنده بدون مالک با صید کردن - اعم از گرفتن یا به دام افکندن - به ملک صیاد درمیآید؛ 27 ولی پرندهای که نشانه ملکیّت - مانند چیده یا رنگ شدن بالهایش - بر او هست با شکار کردن ملک کسی نمیشود و اگر به دام افتد حکم لقطه) ر لقطه (را دارد. 28
9. خرید و فروش پرندگان: خرید و فروش پرنده در هوا در صورتی که مملوک فروشنده باشد و پرنده بر بازگشت به لانهاش عادت داشته باشد، بنابر قول مشهور جایز است. 29
پرندگان، دارای اجناسی گوناگون هستند، خرید و فروش هرجنس به غیر آن جنس - مانند معامله یک کیلو گوشت کبک با دو کیلو گوشت مرغ - ربا) ر ربا (به شمار نمیرود؛ لیکن معامله با همجنس - مانند فروختن یک کیلو گوشت مرغ گوشتی در برابر یک کیلو و نیم گوشت مرغ تخمی - ربا و حرام است.
ملاک و معیار در همجنسی، اتحاد در اسم است؛ ولی در کبوتر اختلاف شده که آیا همه انواع آن یک جنس به شمار میروند یا هر کدام که اسمی خاص دارد، مانند ورشان) کبوتر صحرایی (با نوع دیگر که به اسمی دیگر خوانده میشود، مانند فاخته، دوجنس محسوب میگردند؟ 30
10. سرقت پرندگان: مضمون برخی روایات عدم جریان حدّ سرقت) ر سرقت (در خصوص سرقت پرنده است. بنابر ادّعای برخی، فقها به این روایات عمل نکردهاند؛ 31 لیکن برخی از معاصران با استناد به آنها فتوا به عدم قطع دست سارق پرنده دادهاند. 32
11. سایر احکام: اگر پرنده در آب چاه بمیرد هفت دلو از آن کشیده میشود. البتّه بسیاری از فقها عنوان پرنده را در اینجا به کبوتر و شترمرغ و جز آن از پرندگانی که از نظر جسم بین آن دو هستند تفسیر کردهاند. اگر گنجشک - و به نظر برخی همسان آن از نظر جسم - در آب چاه بمیرد یک دلو کشیده میشود. البتّه کشیدن آب از چاه به نظر مشهور متأخّران مستحب است33) ر نزح (.
کسی که درِ قفسِ پرندهای را که مال دیگری است باز کند و پرنده از قفس بیرون رود، درصورت تلف شدن یا عدم بازگشت آن ضامن است. 34 صاحب پرنده نسبت به دانهای که پرنده از مال دیگری خورده ضامن نیست. 35 جوجه پرندهای که قدرت پرواز ندارد اگر با تیر یا به وسیله حیوان کشته شود حلال نیست. 36 برداشتن جوجه پرنده از لانهاش مکروه است. 37
) ر بال () ر پر () ر پرواز (
1. مستند الشیعة 78. 2 72 /15؛ جواهر الکلام 305 /36 و 3 308. جواهر الکلام 317 - 316 /36؛ مهذب الاحکام 4 124 /23. جواهر الکلام 9 313. 8 312 - 311. 7 310. 6 180 - 175. 5 322 - 319 /36. منهاج الصالحین) خوئی (347 /2؛ مهذب الاحکام 147 /23؛ مستند الشیعة 138 /15؛ جواهر الکلام 10 350 - 349 /36. جواهر الکلام 12 300 - 299. 11 298 /36.
مستند الشیعة 13 76 - 74 /15. جواهرالکلام 306 - 304. 14 319 /36؛ مهذب الاحکام 15 135 - 133 /23. مستند الشیعة 81. 16 79 /15؛ منهاج الصالحین) خوئی (346 /2؛ تحریر الوسیلة 17 158 /2. الروضة البهیة 18 230 /7. العروة الوثقی 19 55 /1. المقنعة/ 20 68. جواهر الکلام 283 - 275. 21 287 /5؛ الحدائق الناضرة 22 7 - 6 /5. جواهر الکلام 79 - 78. 23 294 /20؛ النهایة/ 287؛ کتاب السرائر 24 651 /1. جواهر الکلام 29 232 - 226. 28 204 - 202 /36. 27 219 - 218 /28. 26 270. 25 309 - 306 /20. ریاض المسائل 153 /8؛ مسالک الافهام 30 24 /4. جواهر الکلام 32 498 /41. 31 356 /23. مبانی تکملة المنهاج 33 292 /1. جواهر الکلام 244 -- 203 /1 و 34 258 - 257. تحریر الوسیلة 35 265 /2. تحریر الاحکام 36 547 /5. جواهر الکلام 37 55 /36. النهایة/ 579.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 254
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «پرنده» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- بال، پرنده حرام گوشت، پرنده حلال گوشت، پرنده دریایی، پرنده مکروه گوشت، پرنده نجاست خوار، جوجه پرندگان
وابسته
- اطعام پرندگان، التقاط پرنده، بیع پرنده، پای پرنده، پرواز، تخم پرنده، چارپا، حشرات، ذبح پرنده در حرم، رهن پرنده، سرقت پرنده، صید پرنده، طهارت آب چاه از پرنده بزرگ، طهارت آب چاه از پرنده کوچک، طهارت منقار پرنده، کشتن پرنده، مدفوع پرنده، مسابقه با پرنده، نیم خورده پرنده
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه پرنده به زیرصفحه پرنده/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- ارشاد الاذهان الی احکام الایمان جلد 2 : صفحه 110
- الفقه جلد 76 : صفحه 115
- المبسوط فی فقه الامامیة جلد 6 : صفحه 281
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 29 : صفحه 147
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 4 : صفحه 75
- ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد جلد 4 : صفحه 146
- تبصرة المتعلمین : صفحه 212
- تحریرالاحکام (ط ق) جلد 2 : صفحه 160
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 36 : صفحه 298
- سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 21 : صفحه 3، 11، 15، 19
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 254
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 525
- فقه الصادق (ع) جلد 24 : صفحه 143
- کتاب السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی جلد 3 : صفحه 103
- مجمع الفائدة و البرهان جلد 11 : صفحه 171
- منهاج الصالحین جلد 2 : صفحه 346، 379
- منهاج الصالحین جلد 3 : صفحه 293