حدیث سبعة اَحْرُف

توضیح مفهومی

حدیث سبعة اَحْرُف : حدیث نزول قرآن بر هفت حرف

دانشمندان اسلامی درباره معنا و تفسیر حدیث «انزل القرآن علی سبعة أحرُف» که از طریق 21 صحابی به ما رسیده و ابوعبید قاسم بن سلام، آن را حدیث متواتر دانسته است اختلاف‌نظر دارند، به طوری که سیوطی 35 قول را در این مورد ذکر می‌کند. از میان این اقوال، قول ابن‌جزری بیشتر مورد توجه محققان قرار گرفته است.

اکثر دانشمندان برآنند که منظور از «سبعة أحرف» هفت لغت است؛ اما در تعیین این لغات اختلاف دارند. به نظر ابوعبید قاسم بن سلام، مراد از «سبعة أحرف» لغات «قریش، هذیل، ثقیف، هوازن، کنانه، تمیم و یمن» است. برخی دیگر معتقدند مراد از آن «امر و نهی، طلب و دعا، خبر و استخبار و زجر» است. دسته‌ای گفته‌اند مراد از آن «وعد و وعید، مطلق و مقید، تفسیر و اعراب و تأویل» است و….

ابن‌جزری می‌گوید: همواره فهم این حدیث برایم دشوار بود. سی و چند سال برای فهم و درک معنای آن تفکر و امعان‌نظر کردم تا به نظری رسیدم که شاید صواب باشد. به نظر وی معنای «سبعة احرف» از وجوه هفتگانه ذیل خارج نیست:

1. اختلاف در حرکات باشد؛ بی آن که در معنا و صورت کلمه تغییری رخ دهد؛ مانند «یحسب» (به فتح سین و کسر آن) .

2. اختلاف در حرکات، به‌طوری که در معنای کلمه تغییر پدید آید؛ مانند: «فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمات» (بقره// 37) که ابن‌کثیر آیه را به نصب «آدم» و رفع «کلمات» قرائت کرده است و دیگران به عکس.

3. اختلاف قرائات در حروف که سبب تغییر در معنا شود؛ بی‌آن‌که صورت لفظ (صرف‌نظر از نقطه‌ها) را تغییر بدهد؛ مثل: «تبلوا» و «تتلوا».

4. اختلاف قرائت باعث تغییر صورت لفظ شود؛ بی آن که معنا را تغییر بدهد؛ مانند: «صراط» و «سراط».

5. اختلاف قرائت در حروف که سبب تغییر در صورت لفظ و معنا باشد؛ مانند: «یأتل» و «یتأل».

6. اختلاف در تقدیم و تأخیر کلمه باشد؛ مثل: «فَیَقتلون» و «یُقتَلون» در آیه 111 سوره توبه که عده‌ای به تقدیم مفعول قرائت کرده‌اند و عده‌ای به تقدیم فاعل.

7. اختلاف در زیاده و نقصان باشد؛ مثل: «و أوصی» و «و وصّی» در آیه 132 سوره بقره.

عده‌ای، حدیث سبعة أحرف را که توجیه‌کننده اختلاف قرائات شده و به اختلاف در الفاظ قرآن وجهه شرعی داده است، به ادله ذیل صحیح ندانسته‌اند:

1. از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) روایت شده است که آنان نزول قرآن بر هفت حرف را دروغ دانسته‌اند.

2. روایات مربوط به نزول قرآن بر حروف، مختلف است و هفت، پنج، چهار، سه یا ده حرف در این روایات آمده است؛ حال کدام تعداد صحیح است و کدام دسته از روایات را باید ترجیح داد؟

3. هنگامی که عثمان مردم را - آن طور که گفته می‌شود- بر قرائت واحد واداشت، عملاً مقابل این قبیل احادیث و دستور پیامبر (ص) به قرائات متعدد هفت، پنج یا غیر آن ایستاد و هیچ کس به این کار عثمان اعتراضی نکرد؛ در صورتی که جا داشت بزرگان صحابه و در رأس آنان امیرمؤمنان (ع) به کار عثمان اعتراض کنند.

استاد معرفت در کتاب ~تاریخ قرآن~ می‌نویسد: «حرف» در این حدیث به معنای لهجه است. قبایل مختلف عرب با لهجه‌های گوناگون نماز می‌خواندند و قرآن را برخلاف لهجه قریش که فصیح‌ترین لهجه‌های عرب است قرائت می‌کردند. برخی از صحابه معترض شدند و از پیامبر (ص) پرسیدند چگونه است، آیا باید تمامی عرب و تمامی مردم جهان طبق لهجه قریش تلاوت کنند؟ فرمود: نه، قرآن به هفت حرف (لهجه) نازل شده (و به لهجه قریش اختصاص ندارد) . عدد هفت کنایه از کثرت است و عدد خاص منظور نیست.

منابع

1. البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (211-227)
2. حقایقی مهم پیرامون قرآن کریم : صفحه 139
3. الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (163-176)
4. النشر فی القراءات العشر جلد 1 : صفحه (19-31)
5. البیان فی تفسیر القرآن : صفحه 187
6. التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 83
7. المغنی فی توجیه قراءات العشر المتواترة جلد 1 : صفحه 56
8. المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز : صفحه (77-145)
9. لطائف الاشارات لفنون القراءات : صفحه 32

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «حدیث سبعة اَحْرُف» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

روایت سبعة اَحْرُف، سبعة اَحْرُف

وابسته

ابواب سبعه قرآن، سبعة اَحْرُف در مصاحف، قرائات سبع، نزول قرآن به سبعة اَحْرُف

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه حدیث سبعة اَحْرُف به زیرصفحه حدیث سبعة اَحْرُف/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• آنچه باید از قرآن بدانیم جلد 1 : صفحه 64، 79، 141
• الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (163-176)
• الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 385
• الاعجاز البیانی للقرآن : صفحه 175
• البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (211-227)
• البیان فی تفسیر القرآن : صفحه 187
• التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 83، 98
• الجامع لاحکام القرآن جلد 1 : صفحه 41
• المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز : صفحه (77-145)
• المغنی فی توجیه قراءات العشر المتواترة جلد 1 : صفحه 56
• النشر فی القراءات العشر جلد 1 : صفحه (19-31)
• تاریخ جمع قرآن : صفحه (323-324)
• تاریخ قرآن : صفحه 150
• تاریخ قراءات قرآن کریم : صفحه 47
• حقایقی مهم پیرامون قرآن کریم : صفحه 139
• دائرة المعارف تشیع : صفحه 47
• علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه 125
• علوم قرآن و فهرست منابع جلد 1 : صفحه 222
• علوم قرآن و فهرست منابع : صفحه 223
• لطائف الاشارات لفنون القراءات : صفحه 32
• مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 140