کلمات کنایی قرآن
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
کلمات کنایی قرآن : کلمات به کار رفته در قرآن به قصد دلالت بر لوازم معنای مطابقی آنها
«کنایه» آن است که گوینده به جای تصریح به یک مطلب، ملازمات آن را بیان کند؛ به عبارت دیگر، مطلب را به غیر الفاظ وضع‌شده بیان کند. الفاظی که در قرآن به کار رفته و خود آنها مورد نظر نیست، بلکه لوازم یا ملزومات آنها مقصود باشد «کلمات کنایی قرآن» نامیده می‌شوند. در مقابل، آن الفاظی که معنای اصلی آنها مورد نظر است «کلمات صریح قرآن» نامیده می‌شوند.
چند نمونه از کلمات کنایی قرآن:
1. «وَرَاوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِهَا عَن نَّفْسِهِ»؛ «آن زن که یوسف در خانه او بود، از او تمنای کامجویی کرد» (یوسف// 23) . لفظ «مراوده» کنایه از «طلب آمیزش» است.
2. «أَوَمَن یُنَشَّأُ فِی الْحِلْیَةِ وَهُوَ فِی الْخِصَامِ غَیْرُ مُبِینٍ»؛ «آیا کسی را که لابه‌لای زینت‌ها پرورش می‌یابد و هنگام جدال، قادر به تبیین مقصود خود نیست (فرزند خدا می‌خوانید) ؟ » (زخرف// 18) . در این آیه، از زنان به کسی کنایه شده که در زینت‌ها پرورش یافته است.
3. در آیه: «کَانَا یَأْکُلاَنِ الطَّعَامَ» (مائده// 75) «أکل طعام» کنایه از «حدث» است؛ زیرا حدث، ملازم أکل طعام است.
4. در آیه: «أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنکُم مِّنَ الْغَائِطِ» (مائده// 6) «غائط» زمین پستی است که برای قضای حاجت به سوی آن می‌روند و از محل حَدَث برای افاده حَدَث، کنایه آورده شده است.
5. در آیه: «وَقَدْ أَفْضَی بَعْضُکُمْ إِلَی بَعْضٍ» (نساء// 21) «أفضی»کنایه از «مباضعه» و آمیزش جنسی است.
انگیزه کاربرد کنایه مختلف است؛ مثل: تنزیه کلام از عبارات و الفاظ زشت و ناپسند؛ بیان موضوع سخت با عبارت آسان، و موضوع مفصل با عبارت مختصر؛ لغزگویی و اخفاء؛ پوشاندن و حفظ معنا.
منابع
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه (159-163)
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 300
- الفوائد المشوق الی علوم القرآن و علم البیان : صفحه (144-145)
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «کلمات کنایی قرآن» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید: