کاتبان وحی ( علوم قرآنی )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
کاتبان وحی ( علوم قرآنی ) : نویسندگان وحی در عصر پیامبر (ص)
برای صیانت از قرآن علاوه بر حفظ آن در سینه‌ها، از طریق کتابت نیز اقداماتی در زمان پیامبر اکرم (ص) انجام گرفت تا نوشتن، پشتیبان حفظ باشد و حفظ، یاور نقش و لفظ. پیغمبر اکرم (ص) به تدریج افراد قادر بر نوشتن را برای کتابت وحی انتخاب و کسانی را که در این زمینه کمبود داشتند به آموختن تشویق کرد؛ اما مسلماً افرادی نیز بدون گزینش پیامبر (ص) از روی علاقه شخصی یا اغراض دیگر، قرآن را می‌نوشتند. به‌این ترتیب، نویسندگان وحی در زمان رسول اکرم (ص) قرآن را روی قطعات سنگ، استخوان، لیف خرما، پوست و بر هر چیز قابل نوشتن می‌نوشتند.
با این‌که کاتبان وحی از برگزیدگان اصحاب بودند، اما پیامبر اکرم (ص) نظارت دقیقی بر کار آنان داشت و پس از املای وحی موظف بودند نوشته‌های خود را بر پیامبر (ص) بخوانند تا اگر اشکالی در آن رخ داده بود رفع شود.
در باره کاتبان وحی و شمار ایشان اختلاف نظر بسیار است؛ تعداد آن‌ها را 10 تا 45 نفر ذکر کرده‌اند. روایات نشان می‌دهد پنج تن از کاتبان وحی (علی بن ابی‌طالب (ع) ، ابیّ بن کعب، زید بن ثابت، عبدالله بن مسعود و معاذ بن جبل) به‌خاطر ملازمت بیشتر با رسول خدا (ص) موقعیت و مقام برجسته‌ای در امر کتابت وحی و جمع و تکمیل قرآن داشتنند.
نویسندگان وحی از جهت دقت، تبحر، تدین و همراهی با پیامبر (ص) در یک سطح نبودند. از میان آن‌ها شخصی مانند عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح مرتدّ شد و روز فتح مکه دوباره اسلام آورد. اسامی عده‌ای در کتاب‌های تاریخی روی اغراض سیاسی به کاتبان وحی افزوده شد؛ در حالی که اگر کتابت هم کرده‌اند، کتابت نامه و رساله بوده است نه وحی؛ مانند معاویه که در سال 10 قمری اسلام آورد که تقریباً دوره نزول وحی رو به پایان بود، و به قول عباس محمود عقاد در کتاب ~ابوالشهداء~ حتی یک کلمه وحی آسمانی برای پیامبر (ص) ننوشت. به هر حال، اسامی ذیل به عنوان کاتبان وحی در کتاب‌ها دیده می‌شود:
نویسندگان دوره مکه:
1. امیرمؤمنان علی (ع) ؛ 2. شُرَحبیل بن حسنه (م 18 ق) ؛ 3. عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح قرشی (م 37 ق) ؛ 4. خالد بن سعید بن عاص (م 13یا 14 ق) ؛ 5. سعد بن ابی‌وقّاص (م 55 ق) ؛ 6. عامر بن فُهَیره (م 4 ق) ؛ 7. علاء بن حضرمی (م 21ق) ؛ 8. معیقب بن ابی‌فاطمه (م 40ق) ؛ 9. ارقم بن ابی‌الارقم (م 11ق) ؛ 10. حاطب بن عمرو (م 30ق) ؛ 11. مصعب بن عمیر (شهادت: 3 ق) ؛ 12. عبدالله بن جحش (شهادت: 3 ق) ؛ 13. جهم بن قیس؛ 14. سالم مولی ابی‌حدیفه (م 12 ق) ؛ 15. طلحه (م 36 ق) ؛ 16. زبیر (م 36 ق) ؛ 17. حاطب بن ابی‌بلتعه (م 30 ق) .
در مدینه، نوشتن وحی را بیشتر اُبَیّ بن کعب انجام می‌داد و بعد که زید بن ثابت آموخته تر و ورزیده تر گردید و کتابت را نزد اسیران بدر تکمیل کرد، او بیشتر در محضر نبیّ (ص) حضور می‌یافت. کسانی که بعد به این جمع افزوده شدند عبارتند از:
1. عبدالله بن رواحه (م 8ق) ؛ 2. ثابت بن قیس (م 12 ق) ؛ 3. حنظلة بن ربیع (م 45 ق) ؛ 4. حذیفة بن یمان (م 36 ق) ؛ 5. علاء بن عقبه؛ 6. جُهَیم بن صلت؛ 7. عبدالله بن زید (م 63ق) ؛ 8. محمد بن مَسلَمه (م 43) ؛ 9. حنظلة بن ابی‌عامر (م 3ق) ؛ 10. عبدالله بن ابیّ بن‌سلول؛ 11. قیس بن سکن (ابو زید انصاری) ؛ 12. عقبة بن عامر (م 58 ق) ؛ 13. معاذ بن جبل (م 18 ق) ؛ 14. ابو‌ایوب انصاری (م 52ق) ؛ 15. مغیرة بن شعبه (م 50 ق) .
عده دیگری نیز بعدها (از سال هفتم هجری) به‌این گروه افزوده شدند:
1. ابان بن سعید بن عاص (م 13 ق) ؛ 2. عمرو بن عاص (م 43 ق) ؛ 3. خالد بن ولید (م 21ق) .
گفته شده از سال هشتم هجری (بعد از فتح مکه) ابوسفیان (م 31 ق) ، دو پسرش معاویه و یزید، عبدالله بن ابی ارقم (م 44ق) و حویطب بن عبدالعزی (م 54 ق) نیز در این جمع بوده‌اند.
البته از میان کاتبان وحی، عده‌ای چون علی (ع) ، عثمان، اُبَیّ، زید بن ثابت، ابوموسی اشعری، مصعب بن عمیر و حنظلة بن الربیع به دعوت رسول خدا کتابت می‌کردند، و عده دیگر ظاهراً از روی علاقه شخصی و عشق به ثبت وحی و داشتن نوشته‌ای از قرآن برای کمک به حفظ آن، آیات را می‌نوشتند.
منابع
- کتاب المصاحف : صفحه 30
- تاریخ القرآن : صفحه 91
- حقایق هامة حول القرآن الکریم : صفحه 76
- لمحات من تاریخ القرآن : صفحه 114
- رسم المصحف دراسة لغویه تاریخیه : صفحه 95
- تاریخ القرآن : صفحه 53
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 246
- تاریخ قرآن : صفحه (261-269)
- دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی جلد 2 : صفحه 1788
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «کاتبان وحی ( علوم قرآنی )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه کاتبان وحی ( علوم قرآنی ) به زیرصفحه کاتبان وحی ( علوم قرآنی )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- آشنایی با علوم قرآن جلد 1 : صفحه 384
- اصول الفقه : صفحه 305
- التمهید فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 305
- التمهید فی علوم القرآن جلد 8 : صفحه 172
- تاریخ القرآن : صفحه 53
- تاریخ القرآن : صفحه (20-21)، 91
- تاریخ قرآن : صفحه 201، (261-269)، 575
- حقایق هامة حول القرآن الکریم : صفحه 76
- دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی جلد 2 : صفحه 1788
- رسم المصحف دراسة لغویه تاریخیه : صفحه 95
- کتاب المصاحف : صفحه 30
- لمحات من تاریخ القرآن : صفحه 114
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 246، 368
- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه 67