قواعد تشبیه
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
قواعد تشبیه : اصول کلی تشبیه چیزی به چیز دیگر
تشبیه قواعدی دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
1. وقتی دو چیز به هم تشبیه می‌شوند گاهی مشبهات صریحاً ذکر می‌شود؛ مانند: «وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَی وَالْبَصِیرُ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُسِیءُ»؛ «و نابینا و بینا یکسان نیستند و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند (نیز) با (مردم) بدکار (یکسان) نیستند» (غافر// 58) .
و گاهی مشبهات با صراحت ذکر نمی‌شود؛ مانند: «وَمَا یَسْتَوِی الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ»؛ «و دو دریا یکسان نیستند؛ این‌یک، شیرین تشنگی‌زدا و نوشیدنش گوارا است و آن‌یک، شور تلخ‌مزه است» (فاطر// 12) .
2. بالاترین درجه تشبیه در بلاغت، حذف وجه‌شبه و ادات تشبیه است.
3. قاعده در مدح، تشبیه ضعیف به قوی و در ذم، تشبیه بر عکس آن است؛ مانند:
أ. «یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء»؛ «ای همسران پیامبر! شما مانند هیچ‌یک از زنان دیگر نیستید» (احزاب// 32) .
ب. «أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ»؛ «یا پرهیزکاران را چون پلیدکاران قرار می‌دهیم؟ » (ص// 28) .
4. گاهی ادات تشبیه بر چیزی وارد می‌شود که عین مشبّهٌ‌به نیست، ولی به آن نزدیک است و به دلیل اعتماد بر فهم مخاطب آورده می‌شود؛ مانند: «کُونوا أَنصَارَ اللَّهِ کَمَا قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ… »؛ «یاران خدا باشید؛ همان‌گونه که عیسی بن مریم به (حواریون) گفت» (صف // 14) .
5. اصل آن است که ادات تشبیه بر مشبّهٌ‌به داخل شود؛ اما گاهی بر مشبّه داخل می‌شود؛ چه به منظور مبالغه باشد یا برای آشکار کردن و بیان حال؛ مانند:
أ. «وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالأُنثَی»؛ «و پسر چون دختر نیست» (آل‌عمران// 36) .
ب. «قَالُواْ إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا»؛ «آنان گفتند داد و ستد صرفاً مانند ربا است» (بقره// 275) .
6. گاهی تشبیه در واقع بر لفظی محذوف وارد می‌شود؛ مانند: «وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لاَ یَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاء وَنِدَاء»؛ «و مثل (دعوت‌کننده) کافران چون مثل کسی است که حیوانی را که جز صدا و ندایی (مبهم، چیزی) نمی‌شنود بانگ می‌زند» (بقره// 171) . تقدیر آن می‌تواند چنین باشد: «مَثَلُ واعظِ الذین کفروا».
منابع
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 3 : صفحه 414
- موسوعة الامثال القرآنیة جلد 2 : صفحه 473
- قرآن ثقل اکبر : صفحه 276
اصطلاح‌نامه
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه قواعد تشبیه به زیرصفحه قواعد تشبیه/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.