سوره عبس
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
سوره عبس : هشتادمین سوره قرآن
«عَبَسَ» فعل ماضی است به معنای «چهره در هم کشید». و چون سوره با این واژه شروع شده به آن، نامگذاری شده است.
غرض سوره، عتاب هر کسی است که ثروتمندان را بر ضعفاء و مساکین از مؤمنین مقدم میدارد، اهل دنیا را احترام میکند و اهل آخرت را خوار میشمارد، بعد از این عتاب رشته کلام به اشاره به خواری و بیمقداری انسان در خلقتش و این که در تدبیر امورش سراپا حاجت است و با این حال به نعمت پروردگار و تدبیر عظیم او کفران میکند، کشیده شده است. در این سوره از مراحل خلقت انسان و نعمت‌های خدا و حیات در زمین و سپس قیامت و چهره‌های خندان و اندوهگین در آخرت سخن به میان آمده است. گفته شده: این سوره در مکه نازل شده است.
ویژگی‌های سوره عبس:
1. دارای 42 آیه به عدد کوفی و حجازی، 41 آیه به عدد بصری، چهل آیه به عدد شامی، 133 کلمه و 533 حرف است.
2. در ترتیب نزول، بیست و چهارمین و در قرآن کریم هشتادمین سوره است.
3. پس از سوره نجم و پیش از سوره قدر و پیش از هجرت در مکه نازل شد و آیه مدنی ندارد.
4. از سوره‌های مفصل و از نوع طوال آن و شامل بخشی از یک حزب قرآن است.
5. گفته‌اند آیه 12 این سوره با آیه سیف نسخ شد.
مطالب سوره عبس:
1. عظمت، هدایتگری، آموزندگی و سازندگی قرآن؛ 2. سرزنش شدید متکبران و نهی از رفتار تحقیرآمیز؛ 3. شکستن حس برتری‌جویی انسان با توجه‌دادن به منشأ پیدایی وی؛ 4. شمارش برخی از نعمت‌های خداوند برای بشر؛ 5. خبر از وقوع حتمی قیامت و اوضاع هولناک انسان در آن روز.
دفع یک شبهه:
در باره شان نزول سوره عبس گفته شده: جمعی از بزرگان قریش در مکه در حضور پیامبر (ص) جمع بودند که نابینایی به نام 'عبدالله ابن ام‌کلثوم' وارد شد. با ورود او یک نفر به دلیل ناراحتی از ورودش چهره در هم کشید و عبوس شد (گفته شده: آن یک نفر- بنا به اختلاف روایات- یا پیامبر (ص) بود یا مردی از بنی‌امیه) و خداوند از این رفتار انتقاد کرد و متذکر برخی نکات اخلاقی و تربیتی شد.
'علامه طباطبایی' در تفسیر 'المیزان' در پاسخ از کسانی که گفته‌اند شخصی که چهره در هم کشید، همانا رسول خدا (ص) بوده است، می‌فرماید:
آیات سوره مورد بحث دلالت روشنی ندارد بر این که مراد از شخص مورد عتاب رسول خدا (ص) است، بلکه صرفا خبری میدهد و انگشت روی صاحب خبر نمیگذارد، از این بالاتر این که در این آیات شواهدی هست که دلالت دارد شخصی غیر رسول خدا (ص) منظور نظر است، چون همه میدانند که صفت عبوس از صفات رسول خدا (ص) نبوده، و آن جناب حتی با کفار عبوسی نمیکرده، تا چه رسد به مؤمنین رشد یافته، از این گذشته، اشکال سید مرتضی (ره) بر روایاتی که مصداق را رسول خدا (ص) دانسته‌اند، وارد است، که میگوید از اخلاق رسول خدا (ص) نبوده، و در طول حیات شریفش سابقه نداشته که دل اغنیاء را به دست آورد و از فقراء روی بگرداند.
با توجه به این که خود خدای تعالی خُلق آن جناب را عظیم شمرده، و قبل از نزول سوره مورد بحث، در سوره' نون' که به اتفاق مفسران، بعد از سوره' اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ' نازل شده، فرموده: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»، چطور تصور دارد که پیامبر (ص) در اول بعثتش خُلقی عظیم داشته باشد، و خدای تعالی به این صفت او را بطور مطلق بستاید؛ ولی بعد برگردد و بخاطر پارهای اعمال، خُلق او را مذمت کند، و چنین خلق نکوهیدهای را به او نسبت دهد که تو به اغنیاء متمایل هستی که مشرک و کافرند، و برای به دست آوردن دل آنان از فقرای مومنان روی میگردانی؟
افزون بر این، مگر خدای تعالی در یکی از سوره‌های مکی یعنی در سوره شعراء به آن جناب نفرموده بود: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»؛ ' خویشاوندان نزدیکت را انذار کن و بال و پر خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی میکنند بگستر '، و اتفاقا این آیه در سیاق آیه: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» است، که در اوائل دعوت نازل شده.
از این گذشته، مگر به آن جناب نفرموده بود: «لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ»، 'هرگز چشم خود را به نعمت هایی که به گروههایی از آن‌ها (کفار) دادیم میفکن و به خاطر آنچه آن‌ها دارند غمگین مباش و بال و پر خود را برای مؤمنین فرود آر'، پس چطور ممکن است در سوره حجر که در اول دعوت علنی اسلام نازل شده به آن جناب دستور دهد اعتنایی به زرق و برقزندگی دنیاداران نکند، و در عوض در مقابل مؤمنین تواضع کند، و در همین سوره و در همین سیاق او را مامور سازد که از مشرکین اعراض کند، و بفرماید: «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ»، آن وقت در سوره عبس خبر دهد که آن جناب به جای اعراض از مشرکین، از مؤمنین اعراض نموده، و به جای تواضع در برابر مؤمنین در برابر مشرکین تواضع کرده است؟ ! علاوه بر این زشتی عمل مذکور چیزی است که عقل به زشتی آن حکم میکند، و هر عاقلی از آن متنفر است، تا چه رسد به خاتم انبیاء (ص) ، و چنین قبیح عقلی احتیاج به نهی لفظی ندارد، چون هر عاقلی تشخیص میدهد که دارایی و ثروت به هیچ وجه ملاک فضیلت نیست، و ترجیح دادن جانب یک ثروتمند بخاطر ثروتش بر جانب فقیر، و دل او را به دست آوردن، و به این رو ترش کردن رفتاری زشت و ناستوده است.
با در نظر گرفتن مطالب یاد شده، نادرستی گفتار بعضی از مفسران روشن میشود که گفته‌اند: خدای تعالی آن جناب را از این رفتار نهی نکرده مگر در این مورد، پس این کار معصیت نبوده مگر بعد از نهی اما قبل از آن، آن جناب میتوانسته چنین رفتاری داشته باشد.
وجه نادرستی این سخن این است که: در وهله اول، به چه دلیل می‌گویید رسول خدا (ص) بجز در آن هنگام نهی نشده، نه بعدش و نه قبلش؟ و در وهله دوم، گفته شد این رفتار به حکم عقل ناستوده است، و صدورش از شخصی کریم الخلق که خدایش او را به خلق عظیم ستوده محال است، آن هم با بیانی مطلق و بدون قید وی را ستوده و فرموده: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»، علاوه بر این کلمه «خُلق» به معنای ملکه راسخه در دل است، و کسی که دارای چنین ملکهای است عملی منافی با آن انجام نمیدهد.
در مجمع البیان، از امام صادق (ع) روایت آورده که فرموده است این آیات در باره مردی از بنی امیه نازل شده که در حضور رسول خدا (ص) نشسته بود، ابن ام مکتوم آمد، مرد اموی وقتی او را دید قیافهاش را درهم کشید، و او را کثیف پنداشته، دامن خود را از او جمع کرد، و چهره خود را عبوس نموده رویش را از او گردانید، و خدای تعالی داستانش را در این آیات حکایت نموده عملش را توبیخ نمود.
نیز ر.ک:اسامی سوره عبس.
منابع
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 20 : صفحه 203
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 20 : صفحه 199
- تفسیر نمونه جلد 26 : صفحه 119
- تاریخ قرآن : صفحه 589
- بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز جلد 1 : صفحه 501
- شناخت سوره های قرآن : صفحه 509
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 193
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 1 : صفحه 315
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «سوره عبس» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- آیه 001 عبس، آیه 002 عبس، آیه 017 عبس، آیه 020 عبس، آیه 024 عبس، آیه 028 عبس، آیه 031 عبس، آیه 032 عبس، آیه 034 عبس، آیه 037 عبس
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه سوره عبس به زیرصفحه سوره عبس/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- آشنایی با سوره ها : صفحه 40
- اسلام و هنر : صفحه 206
- اعجاز قرآن : صفحه 58، 589، 859
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 53
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 193
- البرهان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 249
- التمهید فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 53، 135، 141
- التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 375
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 20 : صفحه 199، 203
- بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز جلد 1 : صفحه 501
- تاریخ جمع قرآن : صفحه 206، 290، 296
- تاریخ قرآن : صفحه 589
- تفسیر نمونه جلد 26 : صفحه 119
- جواهر القرآن : صفحه 144
- شناخت سوره های قرآن : صفحه 509
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 1 : صفحه 315
- لباب النقول فی اسباب النزول : صفحه 209
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 2 : صفحه 65، 66
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 9 : صفحه 138
- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه 148