سنت ( قول، فعل و تقریر معصوم)
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
سنّت
سنّت قول، فعل و تقریر معصوم علیه السّلام/ مقابل فریضه/ در برابر بدعت/ مستحب (---> استحباب) .
اطلاق سنّت به معنای نخست، بر گفتار، رفتار و تقریر پیامبر اعظم صلّی اللَّه علیه و آله مورد اتفاق همه مسلمانان است؛ لیکن از آنجا که شیعه دوازده امامی به استناد دلائل قطعی عقلی و نقلی، امامان دوازده گانه و حضرت فاطمه علیهم السّلام را معصوم دانسته، سخن و سیره آنان را همچون سخن و سیره پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله حجّت و پیروی از ایشان را واجب میدانند، در معنای عنوان «سنّت» توسعه داده و آن را بر گفتار، رفتار و تقریر سایر معصومان از خاندان پاک آن حضرت نیز اطلاق کردهاند. بنابر این، کاربرد سنّت در کلمات فقها به عنوان یکی از ادله و منابع استنباط احکام، قول، فعل و تقریر همه معصومان علیهم السّلام است. 1
تفاوت سنّت با حدیث در این است که حدیث عبارت است از قول و محکی قول، فعل و تقریر معصوم علیه السّلام؛ لیکن سنّت اعم از آن است و شامل موارد یاد شده و خود فعل و تقریر نیز میشود. 2 از عنوان یاد شده در اصول فقه، بخش حجج و امارات سخن گفتهاند.
جایگاه سنّت: پس از قرآن کریم، سنّت مهمترین منبع استنباط احکام شرعی، اعم از اصول و فروع است؛
536
چه آنکه در قرآن کریم، کلیات احکام آمده و تفصیل آنها در سنّت بیان شده است.
راههای دستیابی به سنّت: راههایی که ما را به سنّت میرساند دو گونه است: قطعی و غیر قطعی.
1. راههای قطعی: مهمترین راههای قطعی که برای دستیابی به سنّت شمردهاند عبارت است از: خبر متواتر (---> تواتر) ؛ خبر غیر متواتر همراه با قراین و شواهدی که موجب قطع به صدور آن از معصوم علیه السّلام شود؛ اجماع کاشف از سنّت (---> اجماع) ؛ بنای عقلا که کاشف از سنّت باشد (---> بنای عقلا) ؛ سیره متشرعه کاشف از سنّت (---> سیره) و ارتکاز متشرعه کاشف از سنّت 3 (---> ارتکاز) .
2. راههای غیر قطعی: تنها راه غیر قطعی که- به سبب وجود دلایل قطعی بر حجیت آن- از سوی همه متأخران و بسیاری از قدما پذیرفته شده، خبر واحدی است که راوی آن مورد وثوق و اطمینان باشد (---> خبر واحد) .
چگونگی استفاده از سنّت: سنّت در همه عرصههای یاد شده (قول، فعل و تقریر معصوم علیه السّلام) بیانگر حکم خداوند متعال است. بنابر این، مفاد سنّت حکم شرعی است؛ خواه در ارتباط با طبیعت بشری معصوم علیه السّلام باشد، مانند خوردن، نوشیدن و خوابیدن، یا در رابطه با اداره زندگی شخصی وی، همچون تجارت و کشاورزی، یا در حوزه مسائل کشوری و لشکری و رهبری جامعه و یا در قلمرو تبیین و تبلیغ احکام شرع به مردم. 4 بنابر این سنّت از مصادر تشریع احکام میباشد.
اینک با توجه به گستره سنّت (قول، فعل و تقریر) به بررسی مقدار دلالت هر یک میپردازیم.
الف. دلالت قول: استفاده از گفتار معصوم علیه السّلام در قلمرو معنای لغوی لفظ و یا معنای اصطلاحی آن، در جایی که حقیقت شرعی (---> حقیقت شرعی) وجود دارد، صورت میگیرد. برای فهم معانی لغوی الفاظ بر اساس بنای عقلا، که از سوی شرع نیز تأیید شده باشد،
537
به لغویان رجوع میشود و در موارد پیدایی شک در مراد، مرجع، اصول لفظی، همچون اصل حقیقت، اصل عموم و اصل اطلاق است 5 (---> اصل لفظی) .
ب. دلالت فعل: در دلالت فعل معصوم علیه السّلام بر جواز و اباحه به معنای عام- و نه اباحه به عنوان یکی از احکام پنج گانه تکلیفی- شکی نیست، مانند جمع بین نماز ظهر و عصر و یا مغرب و عشا که بیانگر روا بودن آن است، مگر در جایی که فعل، عبادی باشد که در آن، قصد قربت معتبر است. در این موارد، مدلول فعل معصوم علیه السّلام رجحان آن است؛ هرچند وجوب یا استحباب آن مشخص نمیشود.
در ناحیه ترک، انجام ندادن فعلی توسط معصوم علیه السّلام بیانگر عدم وجوب آن است؛ هرچند بر حرمت، استحباب، کراهت و یا اباحه آن به معنای خاص دلالتی ندارد.
البته در مواردی که معصوم علیه السّلام در صدد بیان حکمی و یا تبیین عملی عبادی، چون وضو و نماز است، فعل او بر حسب قراین و شواهد موجود میتواند بیانگر نوع حکم، همچون وجوب یا استحباب یا غیر آن باشد.
در اینکه فعل معصوم- در موارد عدم وجود قراین- آیا علاوه بر اباحه، بر وجوب یا استحباب دلالت میکند؟ و یا دلالت بر این دو ندارد، مسئله اختلافی است. 6
ج. دلالت تقریر: منظور از تقریر یا امضای معصوم علیه السّلام این است که فردی نزد معصوم علیه السّلام کاری انجام دهد و یا سخنی بگوید و معصوم علیه السّلام بدون وجود مانعی همچون تقیّه (---> تقیّه) با سکوت خود آن را تأیید کند. تقریر همچون فعل، نوع حکم را تعیین نمیکند، مگر آنکه قراینی بر آن وجود داشته باشد 7 (---> تقریر) .
ارتباط سنّت با قرآن کریم: احکامی را که قرآن در ظاهر متعرض آنها شده، عمدتاً در حدّ بیان اصل تشریع آنها است و نه تفصیل و خصوصیات مرتبط با آنها از قبیل شرایط، موانع و چگونگی انجام دادن آنها. سنّت در جایگاه تبیین و تشریح کننده قرآن کریم در این زمینه، به تشریح و بیان تفصیلی احکام پرداخته است.
538
احکامی که در سنّت آمده یا تأکید کننده احکام کلّی قرآنی است، مانند روایاتی که به نماز، روزه، زکات و حج، امر و از شراب و قمار نهی میکنند، یا تشریح و تبیین کننده آن، مانند روایاتی که متکفل بیان اجزاء، شرایط و موانع نماز، روزه و حجاند و یا تبیین کننده احکامی جدیداند که در ظاهر قرآن کریم نیامده است، از قبیل محرومیت قاتل از ارث و حرمت جمع بین عمه و دختر برادر او یا خاله و دختر خواهر او، مگر با اجازه عمه و خاله. بنابر این، انکار سنّت در هر یک از عرصههای یاد شده و قائل شدن به کفایت کتاب خدا، انکار اصل اسلام و قرآن و موجب کفر است.
بدون شک، تخصیص (---> تخصیص) عمومات قرآن کریم به سنّتی که از راه قطعی به دست آمده، جایز است؛ همچنین است سنّتی که از راه غیر قطعی؛ یعنی خبر واحد- بنابر قول به حجیّت آن- به دست آمده باشد. نسخ قرآن کریم (---> نسخ) به سنّت جایز است. 8
سنّت به معنای دوم بر عمل واجبی اطلاق میشود که وجوب آن از راه سنّت ثابت شده باشد. مقابل آن فریضه قرار دارد و بر واجبی اطلاق میشود که وجوب آن از طریق قرآن به اثبات رسیده است.
کاربرد این نوع سنّت بیشتر در روایات است. به عنوان مثال، در روایتی آمده است: «غسل جنابت فریضه و غسل میّت سنّت است». مراد این است که حکم غسل جنابت در قرآن و حکم غسل میّت در سنّت بیان شده است. 9
سنّت به معنای سوم، مقابل بدعت (---> بدعت) به کار میرود و بر مجموع معارف دینی، اعم از اعتقادات، اخلاقیات و احکام که از سوی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سایر معصومان علیهم السّلام ابلاغ و تبیین شده، اطلاق میگردد. 10
1. أصول الفقه 2/ 64- 65
2. مشرق الشمسین/ 22 و 24
3. الأصول العامة/ 193- 201
4. 229- 230
5. 232- 233
6. أصول الفقه 2/ 59- 61؛ الأصول العامة/ 233- 236
7. الأصول العامة/ 236- 237
8. 241- 247
9. تهذیب الأحکام 1/ 109؛ مشرق الشمسین/ 350- 351؛ التنقیح (الطهارة) 8/ 264
10. الوافی 1/ 302.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 535
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
وابسته
منابع
- جلد magazines.iict.ac.ir جزء uploads : صفحه 5_51_03.01.pdfindex.php?catid=50
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 535