دوران ( اصول فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
دوران ( اصول فقه ) : یکی از طرق کشف علت حکم شرعی در قیاس فقهی
دَوَران، یکی از مسالک علت ـ طرق کشف علت در قیاس ـ بوده و به معنای ملازمه میان حکم شرعی و وصف در وجود و عدم است؛ یعنی هر جا وصف موجود باشد، آن حکم شرعی نیز موجود می‌شود و هر گاه آن وصف از بین برود، آن حکم هم از بین می‌رود. هر گاه وصفی دارای این ویژگی باشد، کشف می‌شود که آن وصف، علت برای حکم شرعی است؛ برای مثال، وصف ' اسکار ' نسبت به حرمت خمر، دوران دارد، زیرا آب انگور تا زمانی که مستی نیاورد، حرمت ندارد و هرگاه مستی آورد، حرام نیز هست.
در این که آیا به وسیله ' دوران '، علت حکم کشف می‌شود یا نه، اختلاف وجود دارد؛ گروهی از علمای اهل سنت (حنفی مذهبان و برخی از شافعیان هم چون ' غزالی '، ' آمدی ' و ' ابن حاجب ') می‌گویند دوران مطلقاً ـ نه به صورت قطعی و نه ظنی ـ مفید علیت نیست.
بیشتر شافعیان هم چون ' فخر الدین رازی ' و ' بیضاوی ' معتقدند که دوران، علت قطعی را افاده نمی‌کند، ولی به طور ظنی علت حکم را ثابت می‌کند. جمعی نیز بر این باورند که دوران به طور قطع افاده علیت می‌نماید.
نکته اول:
در تعریف ' دَوَران ' اختلاف وجود دارد:
' غزالی ' آن را این گونه تعریف می‌کند: دوران در جایی است که وجود حکم، معلول وجود وصف، و عدم حکم، معلول عدم وجود وصف است. این تعریف اقتضا می‌کند که علیت وصف در سابق احراز شده باشد.
' بیضاوی ' آن را این گونه تعریف می‌کند: دوران در جایی است که وجود حکم همراه وجود وصف و عدم حکم همراه عدم وصف می‌باشد. این تعریف در صدد اثبات علیت از طریق ملازمه میان حکم و وصف ـ در وجود و عدم ـ است. طبق این تعریف، لازم نیست علت حکم قبلاً ثابت شده باشد؛ به این دلیل، تعریف دوم صحیح است.
نکته دوم:
هر جا علت قیاس احراز شود ' دوران ' یا ' اطراد و انعکاس ' وجود دارد، اما عکس قضیه ثابت نیست؛ یعنی ممکن است دوران باشد، ولی علیت کشف نشود، مثل: متضایفین که هر جا ' ابوت ' هست ' بُنُوَّت ' نیز هست و برعکس، ولی یکی علت برای دیگری نیست؛ بنابراین، دوران به طور قطع افاده علیت نمی‌کند، هر چند از آن ظن به علیت پیدا می‌شود.
منابع
- الاحکام فی اصول الأحکام جلد 3,4 : صفحه 260
- دانشنامه حقوقی جلد 2 : صفحه 488
- الاصول العامة للفقه المقارن : صفحه 319
- المحصول فی علم اصول الفقه جلد 5 : صفحه 207
- اصول الفقه جلد 4 : صفحه 103
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «دوران ( اصول فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه دوران ( اصول فقه ) به زیرصفحه دوران ( اصول فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.