خیار عیب ( فقه )

رده‌ها

(برای دیدن زیررده‌ها
بر روی "◄" کلیک کنید)

توضیح مفهومی

خیار عیب

خیار عیب: خیار ثابت بر اثر عیب موجود در یکی از دو عوض معامله.

ماهیّت خیار عیب، تسلّط دارنده خیار بر فسخ معامله یا امضای آن با گرفتن ارش) ر ارش (است. 1 از آن در باب تجارت سخن گفته‏اند.

هرگاه کالای فروخته شده معیوب باشد، خریدار خیار دارد، یعنی می‏تواند معامله را فسخ یا آن را امضا کند و ارش بگیرد. 2 چنان که در صورت معیوب بودن بهای پرداختی، فروشنده نیز حقّ خیار پیدا می‏کند. 3

آیا خیار عیب تنها در بیع شخصی جریان دارد یا در بیع کلّی) ر بیع کلّی (نیز جاری می‏شود؟ مسئله اختلافی است. 4

مراد از عیب در حیوان، وجود چیزی افزون بر اصل خلقت، مانند داشتن انگشت اضافی در دست یا پا و یا نقصان از اصل خلقت از قبیل کوری و در غیر حیوان، بیرون بودن از مجرای طبیعی و عادی است، مانند آنکه برای زمین موضوع معامله خراج سنگینی خارج از حدّ متعارف قرار داده باشند. 5 البته در کلمات فقها درباره مفهوم عیب و مصادیق آن، مباحث زیادی مطرح است؛ از این رو، برخی، برای تعیین مصادیق آن، عرف را ملاک دانسته‏اند. 6

آیا مبدأ ثبوت خیار زمان آشکار شدن عیب است یا پیدایی عیب کاشف از ثبوت خیار هنگام عقد است؟ ظاهر کلمات بسیاری قول اوّل است؛ 7 لیکن برخی، تصریح به قول دوم کرده‏اند. 8

در اینکه خیار عیب - پس از پیدایی عیب - فوری است یا با تراخی نیز ثابت است، اختلاف است. قول دوم مشهور است. بنابر این قول، اِعمال خیار و فسخ عقد، فوریت ندارد و با تأخیر در اقدام، حقّ خیار ساقط نمی‏شود. 9

اسباب سقوط: اسباب سقوط در خیار عیب سه گونه‏اند: اسباب سقوط خیار به تنهایی، اسباب سقوط خیار و ارش و اسباب سقوط ارش به تنهایی.

الف. اسباب سقوط خیار:

1. تصریح به التزام عقد و اسقاط ردّ. اگر هنگام عقد به التزام به مفاد عقد و عدم فسخ آن و در صورت معیوب بودن کالا به گرفتن ارش آن تصریح شود، با آشکار شدن عیب تنها ارش ثابت می‏شود و فسخ عقد صحیح نیست. با اسقاط خیار - بدون تصریح به گرفتن ارش در صورت معیوب بودن کالا - حقّ فسخ ساقط می‏گردد؛ لیکن در سقوط ارش اختلاف است. 10

2. تصرف. با تصرف در مال معیوب، به گونه‏ای که موجب تغییر هیئت و اوصاف آن گردد - مانند بریدن پارچه - یا موجب خروج آن از ملک شود، مانند آزاد کردن برده، فروختن، اجاره دادن و هبه مال - خیار ساقط می‏شود و برهم زدن

عقد صحیح نخواهد بود؛ لیکن ارش ثابت است. در سقوط خیار با تصرف، تفاوتی بین تصرف قبل از علم به عیب و بعد از علم به آن نیست. 11 برخی قدما، تصرف پس از علم را علاوه بر سقوط خیار، موجب سقوط ارش دانسته‏اند. 12 چنان که منقول از برخی دیگر از قدما عدم سقوط خیار با تصرف قبل از علم به عیب است. 13

3. تلف شدن عین مال. 14

4. پدید آمدن عیب در مال معیوب پس از تحویل آن. اگر پس از تحویل کالا به خریدار، نزد وی در کالا عیبی پدید آید، مانند فلج شدن پای برده، در صورتی که عیب، مضمون بر خریدار باشد نه فروشنده، خیار عیب ساقط می‏شود و خریدار نمی‏تواند معامله را برهم زند؛ هرچند می‏تواند ارش دریافت کند. 15

5. شرط سقوط خیار عیب در ضمن عقد. 16

ب. اسباب سقوط خیار و ارش:

1. آگاهی از عیب قبل از عقد. 17

2. اسقاط خیار و ارش بعد از عقد. 18

3. شرط سقوط خیار و ارش در ضمن عقد. 19

4. تبرّی از عیب. با تبرّی فروشنده از عیب کالا و خریدار از عیب بهای آن هنگام معامله و سلب مسئولیت آن از خود، خیار و ارش هر دو ساقط می‏گردند. 20

برخی فقها اسباب زیر را موجب سقوط خیار و ارش دانسته‏اند:

1. زوال عیب قبل از آگاهی از آن. 21

2. تصرف در مال پس از آگاهی از عیب. 22

3. تصرف در مال معیوبی که عیب موجود در آن موجب کاهش قیمت آن نشده است، مانند برده اخته. 23

4. پیدایی عیب جدید در مال معیوب یاد شده نزد خریدار. 24

5. ثبوت یکی از موانع ردّ در مال معیوبی که به جهت ربا، گرفتن ارش در آن جایز نیست. 25

6. تأخیر انداختن عمل به مقتضای خیار. 26

ج. اسباب سقوط ارش به تنهایی:

1. شرط سقوط آن در ضمن عقد. 27

2. اسقاط ارش به تنهایی پس از عقد. 28

3. بنابر دیدگاه برخی، جایی که پیدایی عیب در مال معیوب موجب افزایش قیمت آن از مال سالم شود و یا در کاهش قیمت آن تأثیر گذار نباشد؛ 29 لیکن برخی این سبب را نپذیرفته‏اند. 30

4. جایی که از گرفتن ارش، ربا لازم آید، مانند موردی که مالی ربایی را به هم جنس آن بخرد و یکی معیوب از کار درآید، نظیر خریدن گندم در برابر گندم. 31 برخی، در این صورت نیز گرفتن ارش را جایز دانسته‏اند. 32

1. کتاب المکاسب 2 275 /5. جواهر الکلام 3 236 /23. کتاب المکاسب 4 278 /5. مهذّب الاحکام 5 185 - 184 /17. الانوار اللوامع 412 /11؛ الحدائق الناضرة 60 /19؛ جامع المقاصد 323 /4؛ جواهر الکلام 262 - 257 /23؛ حاشیة کتاب المکاسب) اصفهانی (6 36 - 35 /5. کفایة الاحکام 475 /1؛ جواهر الکلام 7 259 /23. جواهر الکلام 237. 8 236 /23؛ کتاب المکاسب 9 277 /5. جواهر الکلام 239 - 237. 10 295 /23؛ فقه الصادق 11 333 - 332 /17. جواهرالکلام 12 239 /23. الوسیلة/ 13 257. جواهر الکلام 14 239 /23. فقه الصادق 15 336 /17. جواهر الکلام 16 241 - 240 /23. مهذّب الاحکام 17 191 /17. جواهر الکلام 19 239 - 238. 18 238 /23. مهذّب‏الاحکام 20 191 /17. جواهر الکلام 21 237 /23. تذکرة الفقهاء 108 - 107 /11؛ مسالک الافهام 22 293/3. الوسیلة/ 23 257. کتاب‏المکاسب 26 329 - 328. 25 327. 24 326 /5. غنیة النزوع/ 222؛ کتاب المکاسب 27 332 /5. مهذّب الاحکام 28 191 /17. جواهر الکلام 29 243 /23. الدروس الشرعیة 288 /3؛ مسالک الافهام 284 /3؛ کتاب المکاسب 30 318 /5. جواهر الکلام 31 244 - 243 /23. کتاب المکاسب 32 317 /5. تذکرة الفقهاء 132 /.