خطّاطان مصاحف

توضیح مفهومی

خطّاطان مصاحف : خطّاطان مشهور قرآن

قرآن کریم چه در بیان مفاهیم بلند آسمانی و فوق بشری و چه در به‌کارگیری قالب‌های هنری و ظرافت‌های ادبی برجستگی ویژه‌ای دارد و نخبگان اعم از حکیمان، فیلسوفان، عرفا، هنرمندان، شاعران و خطاطان را با دیگر تشنگان حقیقت و معنویت، شیفته خود ساخته است.

به ذکر مختصری از زندگانی برخی از کسانی که با قلم سحرآمیزشان کلمات نورانی قرآن را با آب زر بر کاغذ نوشتند بسنده می‌کنیم:

1. ابن‌مقله محمد وزیر، ابوعلی محمد بن علی بن حسین (حسن) بن عبدالله شیرازی (272 ـ 328 ق): وی ادیب، دانشور، خوشنویس، مبتکر و مبدع خطوط مختلف از جمله خط ثلث و نَسخ است. او وزیر عباسیان بود که در بغداد دیده به جهان گشود و همان جا دیده از دنیا فروبست؛ در حالی که دست راست و زبانش به دستور خلیفه قطع شده بود.

ابن مقله دوازده قاعده برای زیبایی خط ابداع کرد. همچنین خط نسخ را در سال 310ق در زمان مقتدر عباسی و وزارت ابن‌فرات اختراع کرد که به مناسبت سهولت در تحریر، ناسخ خطوط دیگر شد؛ از این رو «نسخ» نام گرفت.

2. ابن‌بواب، علاء الدین علی بن هلال (م 423ق): وی ادیب، حافظ، دانشور و خوشنویس معروف دوره آل‌بویه بود که در تذهیب نیز دست داشت. معروف است که وی 64 نسخه از قرآن را به خط خود نوشت. شهرت عمده او - به گفته نویسندگان متقدم عرب - به علت تکمیل شیوه‌ای از خطاطی است که یک قرن پیش از او توسط سلف مشهورش ابن‌مقله وزیر ابداع شده بود. وی این شیوه را به حدّی از زیبایی و تناسب رساند که بعدها تنها کوشش‌های یاقوت مستعصمی خطاط نامدار، سرآمد آن شد.

قرآنی با خط و تذهیب عالی به امضای او و به تاریخ سال 391ق متعلق به کتابخانه چستربیتی انگلستان، و نسخه‌ای دیگر به خط وی (ظاهراً ناتمام) متعلق به کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی است.

3. یاقوت مستعصمی، جمال الدین ابو الدرّ (م 698 ق): وی ادیب، شاعر، خوشنویس، غلام مستعصم خلیفه عباسی و کاتب مخصوص وی و نخستین کسی است که خط ثلث و نَسخ را به درجه کمال رساند. وی را به تندنویسی نیز ستوده‌اند؛ چنان‌که می‌گویند در هر دو ماه یک مصحف می‌نوشت و سیصد و شصت و چهارمین قرآن را به خط وی دیده‌اند. با ظهور وی، خطوط متنوع اسلامی ثبات یافت و انواع قلم‌ها در زمان او به شش گونه «ثلث، نسخ، ریحان، محقق، توقیع و رقاع» رسید که به «خطوط اصول» معروفند. از آثار و دستنوشته‌های یاقوت مستعصمی تعداد بسیاری مصحف و غیرمصحف است که در کتابخانه‌ها و موزه‌های جهان از جمله در ایران و استانبول نگهداری می‌شوند.

4. بایسنقر مشهور به بایسنقر میرزا و سلطان بایسنقر بهادر (802-837 ق): وی پسر شاهرخ نوه تیمور از خوشنویسان و استادان برجسته خط ثلث و خط محقق (نزدیکترین خط به کوفی ساده که در آن، اَشکال حروف یکدست، یکنواخت و درشت اندام است و با فواصل منظم و بدون تداخل حروف می‌باشد). ه فارسی و ترکی شعر می‌سرود. مؤسس و بانی زیباترین کتاب‌نویسی در ایران است که با پرداخت دست‌مزدهای گزاف و اعطای انعام‌های شاهانه هنرمندترین استادان خط و تهذیب را نزد خود نگه می‌داشت. کتیبه پیش طاق مسجد گوهرشاد مشهد به خط ثلث او است که در بیست سالگی نوشته و از قوّت قلم، سحر و معجزه‌ای به یادگار گذاشته است.

نگارش بزرگ‌ترین قرآن موجود به خط محقق، اثر ارزنده او است که هم‌اکنون برخی صفحات آن در موزه آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی، موزه ایران و… نگهداری می‌شود.

در لغتنامه دهخدا در شرح واژه بایسنقر چنین آمده: در متون تاریخی و ادبی واژه بایسنقر به دو گونه بایسنقر و بایسنغر آمده است. بایسنقر کلمه‌ای ترکی (مرکب از بای + سنقر) و سنقور، مرغی شکاری است از جنس چراغ که شنقار نیز گویند. بایسنقر به طور عام، نام عده‌ای از شاهزادگان تیموری و غیر تیموری بوده و ظاهرا صحیح آن «بای سنقور» است که «بایسنقر» نوشته می‌شود.

5. میرزا احمد نیریزی (قرن دوازدهم): وی خوشنویس و از بزرگ‌ترین نَسخ‌نویسان روزگار است که در سده دوازدهم در دوران سلطان حسین صفوی در اصفهان می‌زیست. او مردی پارسا با خصال و اخلاقی پسندیده بود. هرچه از مبالغ خطیر حق‌الکتابه به‌دست می‌آورد، به اندکی قناعت می‌کرد و بقیه را به نیازمندان انفاق می‌کرد.

نگارش بسیاری از قرآن‌ها و دعاها به وی منسوب است؛ از جمله: 99 جلد قرآن و 77 صحیفه و بسیاری از دعاها و مرقعات دیگر. توضیح درباره پاره‌ای از مصاحف به قلم او، در کتاب ~قرآن‌نویسان~ آمده است.

6. طاهر خوشنویس (1268 ـ 1354ش): وی در روستای قرچه‌داغ به دنیا آمد و تحصیلات ادبی و مقدماتی را در مکتب شروع کرد، و صرف و نحو و فقه آموخت. چون استعداد وافری در زمینه خوشنویسی داشت با عشقی مفرط و بدون آموزش استاد به این فن روی آورد و در خوشنویسی به درجه‌ای رسید که خطاطان و خوشنویسان به مهارت او در نوشتن خط نَسخ اعتراف می‌کنند. او نخستین نوشته خود را در نُه سالگی چاپ کرد و پنجاه سال در مدارس، هنر خوشنویسی را آموزش داد و آثار فراوانی به خطوط نَسخ، نستعلیق و شکسته نستعلیق نگاشت؛ از جمله: کتابت قرآن کریم، ~نهج‌البلاغه~، ~صحیفه سجادیه~، ~مفاتیح‌الجنان~، ~معالم‌الاصول~، ~کفایة‌الاصول~، ~ذخیرة‌المعاد~، ~جامع‌المقدمات~، ~مکاسب~، ~الفیه~، ~منتهی‌الامال~، ~تبصرة‌المتعلمین~، ~تهذیب‌المنطق~ و….

ایشان در پایان یکی از نوشته‌ها به خط خویش چنین نگاشته است: «با تأیید حضرت ذوالجلال… بخط این بنده عاصی پر از تقصیر و خطا، اقل‌الحاج طاهر خوشنویس در دوازدهم شهر رجب 1393 ق… بیست و سومین نسخه قرآن را در سن 83 سالگی نوشته… ».

7. حامد العامدی (1312 ـ 1403ق): وی خوشنویس برجسته جهان اسلام بود که دستنوشته‌های فراوانی از او در جهان اسلام و عرب منتشر شده است.

وی در «دیار‌بکر» ترکیه دیده به جهان گشود و خوشنویسی را از استادانی چون محمد نظیف، حاج احمد کامل افندی و خلوصی افندی فراگرفت و شاگردان فراوانی نیز از محضر او بهره بردند برجسته‌ترین اثر وی، قرآنی است که به خط نَسخ و به شکل بسیار زیبایی تحریر و نسخه‌های بسیاری از آن چاپ شده و در دسترس دوستداران قرآن کریم در سراسر جهان قرار گرفته است.

8. عثمان طه، ابومروان عثمان بن عبده بن حسین بن طه (متولد 1355ق): خطاط مشهور و معاصر سوری که قرآن مکتوب به خط معجزه‌آسای او که به شیوه نسخ بسیار دیدنی و آمیخته به ثلث نگارش یافته، به تصدیق خبرگان فن، از نظر خوشنویسی، استحکام دست و قلم و چشم‌نوازی و یکدستی، میان قرآن‌های خوش‌نوشته قدیم و جدید نظیر ندارد و چنان‌که انتظار می‌رفت، به محض انتشار، با استقبال گسترده‌ای در جهان اسلام رو به رو شد و به انواع اندازه‌ها، شکل‌ها و قطع‌ها تجدید چاپ شد.

کتابت این قرآن بسیار سنجیده و برنامه‌ریزی شده است؛ هر صفحه آن پانزده سطر دارد، اول هر صفحه آغاز یک آیه، و آخر هر صفحه با یک آیه پاپان پذیرفته و هر جزء از قرآن در بیست صفحه نگارش یافته است.

از دیگر ویژگی‌های این قرآن، به‌کارگیری شش رنگ مختلف در نگارش کلمات است؛ برای اشاره به مواضع مدّ لازم و میزان آن، مواضع غنّه و حروفی که تلفظ نمی‌شوند. برای مثال، همه همزه‌های وصل، «ال» حروف شمسی و حروفی که نوشته می‌شوند و خوانده نمی‌شوند یا در حرف بعدی ادغام می‌شوند، با رنگ خاکستری نوشته شده است. در جدول کوچکی پایین هر صفحه منظور از کاربرد رنگ‌های مختلف توضیح داده شده است.

در حسن انتخاب و روش‌دانی و کاردانی خطاط این مصحف همین بس که متن مصحف مصر را مبنای کتابت خود قرار داده که دقت و احتیاط علمی ویژه‌ای صرف اصلاح و آماده‌سازی آن شده است. همچنین هیئت عالی‌رتبه‌ای مرکب از پنج نفر از قرآن‌شناسان شام در این کار و نظارت بر کتابت با وی هم‌کاری داشته و اجازه سازمان‌های دینی - فرهنگی سوریه، مصر، عربستان سعودی، اردن و جمهوری اسلامی ایران را به ترتیب و با ذکر شماره اجازه‌نامه درج کرده‌اند.

چند سال پس از انتشار قرآن به قلم عثمان‌طه به دلیل ظرافت خط، چاپ نفیس و صحت متن، نظر قرآن‌شناسان عربستان را جلب کرد و پس از آن که فَهَد در سال 1403ق در صدد چاپ قرآن صحیح برآمد، صاحبنظران همین مصحف را به او پیشنهاد کرده، نام آن را «مصحف المدینة النبویة» گذاشتند و گروهی با شرکت قاریان، مقریان، قرآن‌شناسان و قرآن پژوهان برای مقابله و مراجعه مجدد تشکیل دادند. تفاوت مصحف مدینه و مصحف اصلی کتابت عثمان طه فقط در 3 تا 4 مورد جزئی از علامات ضبط و وقف است.

منابع

1. تاریخ تفسیر : صفحه (1-300)
2. سیربی سلوک : صفحه (136-140)
3. الاعلام, قاموس التراجم لأشهر الرجال و النساءمن العرب و المستعربین و المستشرقین جلد 5 : صفحه 183
4. اطلس خط : صفحه 370
5. اطلس خط : صفحه 300
6. دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 3 : صفحه 140
7. فرهنگ معین جلد 5 : صفحه 2335
8. فرهنگ معین جلد 5 : صفحه 242
9. لغت نامه دهخدا : صفحه 3748
10. قرآن نویسان وگزیده های قرآنهای نفیس ایرانی : صفحه 107
11. قرآن نویسان وگزیده های قرآنهای نفیس ایرانی : صفحه (35-36)
12. قرآن نویسان وگزیده های قرآنهای نفیس ایرانی : صفحه (23-28)

اصطلاح‌نامه

وابسته

خط مصاحف، مصاحف

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه خطّاطان مصاحف به زیرصفحه خطّاطان مصاحف/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• آشنایی با علوم قرآن جلد 1 : صفحه 384
• اطلس خط : صفحه 300، 370
• الاعلام, قاموس التراجم لأشهر الرجال و النساءمن العرب و المستعربین و المستشرقین جلد 5 : صفحه 183
• تاریخ تفسیر : صفحه (1-300)
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 3 : صفحه 140
• دانش نامه ایران و اسلام جلد 3 : صفحه 454
• سیربی سلوک : صفحه (136-140)
• فرهنگ معین جلد 5 : صفحه 242، 2335
• قرآن نویسان وگزیده های قرآنهای نفیس ایرانی : صفحه (23-28)، (35-36)، 107
• لغت نامه دهخدا : صفحه 3748