حقیقت شرعیه
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
حقیقت شرعی
حقیقت شرعی: به کارگیری شارع، لفظی را در معنایی خاص.
حقیقت شرعی عبارت است از اینکه شارع مقدّس لفظی را در معنایی خاص استعمال کند؛ به نحو وضع تعیینی یا تعیّنی) ر وضع (. از آن در علم اصول فقه بحث شده است.
بدون شک الفاظی مانند صلات، زکات، صوم و حج دارای معانی شرعیاند؛ بدین معنا که قبل از اسلام این معانی از آنها استفاده نمیشد. لیکن سخن در این است که آیا کاربرد این الفاظ در معانی شرعی به گونه وضع تعیینی یا تعیّنی در عصر شارع مقدس است )تعیینی یعنی اینکه شارع تصریح میکند من این لفظ را برای این معنا قرار دادم و تعیّنی بدین معنا است که شارع ابتدا لفظی را به طور مجاز - با قرینه - در معنایی به کار میبرد و سپس بر اثر کثرت استعمال، در عصر شارع، مجاز به حقیقت منقلب میگردد( یا اینکه استعمال در زمان ائمّه علیهم السّلام، به سبب کثرت کاربرد متشرعان، به وضع تعیّنی حقیقی گردیده است؟ بنابر احتمال دوم، حقیقت متشرعه ثابت میگردد نه حقیقت شرعی.
ثمره این اختلاف در الفاظی که در عصر شارع بدون قرینه به کار رفته، اعم از کتاب و سنّت، آشکار میشود. بنابر ثبوت حقیقت شرعی، الفاظ یاد شده بر معانی شرعی حمل میشوند و بنابر عدم ثبوت آن، الفاظ بر معانی لغوی خود حمل میگردند یا - بنابر قول به توقف در دوران امر بین معنای حقیقی و مجازی - مجمل خواهند بود و بر هیچ یک حمل نمیشوند.
البته اختلاف یاد شده برای ما ثمرهای ندارد؛ زیرا احادیث حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و آله از طریق اهل بیت آن حضرت
علیهم السّلام برای ما بازگو شده و کاربرد آن الفاظ در معانی شرعی در عصر آنان حقیقی است. قرآن کریم نیز اغلب، این الفاظ را با قرینه و شاهد به کار برده است؛ بنابر این فایده مهمی بر این بحث مترتّب نیست. 1
برخی گفتهاند: ثبوت حقیقت شرعی در الفاظ عبادات از قبیل صلات و صوم منوط به این است که ماهیّت این گونه عبادات در اسلام ابداع شده باشد، در حالی که نوع این عبادات در میان ملتها و ادیان پیشین رایج و متداول بوده و برای این نوع اعمال در هر زبانی، لغتی به کار میرفته است، که در زبان عرب از آنها با الفاظ صلات، صوم، و مانند آنها تعبیر شده است؛ بنابر این، استعمال این الفاظ در عبادات خاص، اختصاص به دین اسلام ندارد؛ هرچند در کیفیّت، اجزا و شرایط آنها تصرف و تغییر حاصل شده است؛ بنابر این، این الفاظ در کلام شارع در همان معانی لغوی خود به کار رفتهاند. 2
) ر حقیقت (
1. اصول الفقه 2 83 - 82 /1. نهایة الاصول/ 44؛ حقائق الاصول 5 /.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 346