حضانت ( فقه )

بسیاری حضانت را به ولایت بر نگهداری کودک و آنچه در ارتباط با مراقبت و تربیت او است، مانند بهداشت، تغذیه، آموزش و سایر مصالح کودک1 و برخی به حق نگهداری و تربیت کودک2 و بعضی دیگر به نگهداری و تربیت کودک3 تعریف کرده‏اند. از این عنوان در باب نکاح و لقطه سخن گفته‏اند.

ماهیّت حضانت: در اینکه حضانت از سنخ ولایت، همچون ولایت پدر و جدّ

پدری بر فرزند نابالغ است، یا حقّی از حقوق، ظاهر کلمات فقها مختلف است. قول نخست، ظاهر کلمات کسانی است که حضانت را به ولایت بر نگهداری و تربیت کودک معنا کرده‏اند. بنابراین قول، حضانت قابل اسقاط نخواهد بود. برخی حضانت را از سنخ حقوق برشمرده‏اند؛ لیکن در این که از حقوق قابل اسقاط است یا غیر قابل اسقاط، اختلاف کرده‏اند. 4 برخی برای مادر، آن را حقّی قابل اسقاط دانسته‏اند؛ 5 امّا قابل انتقال از راه ارث نیست. 6 برخی گفته‏اند: مراد از ولایت در تعریفِ حضانت و مانند آن، معنای اعم آن، یعنی قدرت بر تصرّف است که با حق بودنِ حضانت منافات ندارد، بنابراین، مراد کسانی که حضانت را به ولایت تعریف کرده‏اند با کسانی که آن را به حق تعریف نموده‏اند، یکی است. 7

حکم: حضانت بنابر اینکه از سنخ ولایت، همچون ولایت پدر بر فرزند باشد، بر مادر بدون اینکه مستحق اجرت باشد، واجب است؛ 8 لیکن بسیاری مادر را مستحق اجرت بر حضانت دانسته و گفته‏اند: در صورتی که مادر بیش از آنچه دیگران برای حضانت دریافت می‏کنند، مطالبه کند، پدر می‏تواند حضانت فرزند را به دیگری واگذار کند؛ لیکن در سقوط حق حضانت مادر در این صورت اختلاف است. 9 هرگاه مادر از حضانت امتناع کند، حضانت به پدر منتقل می‏شود، و اگر پدر نیز امتناع کند بنابر قول برخی، پدر بر آن توسط حاکم شرع اجبار می‏شود. 10

برخی گفته‏اند: چون حضانت حقّی قابل اسقاط است بر پدر نیز واجب نیست؛ لیکن اگر ترک حضانت موجب تضییع فرزند شود، بر پدر واجب کفایی) ر وجوب کفایی (می‏باشد. 11

صاحبان حقّ حضانت: پدر و مادر بر فرزندان خود حقّ حضانت دارند و با وجود آنان، دیگری چنین حقّی ندارد. در صورت اشتراک آنان در زندگی، هردو با هم عهده دار امر حضانت‏اند و هر یک وظایف خود را در قبال فرزند انجام می‏دهد؛ لیکن در صورت جدایی آن دو از یکدیگر و اختلاف بر سر عهده داری حضانت کودک، بنابر قول مشهور - بلکه

بر آن ادّعای اجماع شده - در دو سال نخست زندگی فرزند) دوران شیر خوارگی (مادر به حضانت کودک بر پدر اولویّت دارد12 و پس از آن، اگر فرزند پسر باشد، پدر اولویّت می‏یابد و اگر دختر باشد تا هفت سالگی، مادر و پس از آن، پدر اولویّت دارد. 13 برخی ثبوت حقّ حضانت برای مادر در دو سالِ نخست را مشروط به شیردادن کودک توسط وی دانسته و گفته‏اند: اگر شیر دهنده غیر مادر باشد حقّ حضانت مادر ساقط است. 14 اولویّت مادر به حضانت دختر تا نه سال؛ اولویّت او به حضانت دختر تا زمانی که با مردی دیگر ازدواج نکرده و به حضانت پسر تا هفت سال و اولویّت مادر مطلقاً) نسبت به دختر و پسر (تا زمانی که ازدواج نکرده، از دیگر اقوال در مسئله است. 15

با مرگ هر یک از والدین، حقّ حضانت به دیگری منتقل می‏شود. 16

در اینکه با فوت پدر و مادر حقّ حضانت به چه کسی منتقل می‏شود، اقوال مختلف است. مهم‏ترین آنها عبارتند از:

1. انتقال حقّ حضانت به جدّ پدری و در صورت فقدان وی، کسی بر کودک حقّ حضانت نخواهد داشت. در این صورت اگر کودک مالی داشته باشد، حاکم شرع با مال طفل کسی را برای حضانت وی اجیر می‏کند و اگر مالی نداشته باشد، حضانت وی بر مؤمنان واجب کفایی خواهد بود. 17

2. انتقال حقّ حضانت به جدّ پدری و در صورت نبودن وی، به دیگر بستگان کودک بر حسب مراتب ارث. بنابر این، آن که در ارث بردن به کودک نزدیک‏تر است، عهده دار حضانت وی می‏گردد و در صورت تعدد و تساوی، مانند دو خواهر، میان آنان قرعه زده می‏شود. 18

3. انتقال حقّ حضانت به نزدیکان کودک بر حسب مراتب ارث و در صورت تعدّد آنان و تساوی در قرابت، میان ایشان قرعه زده می‏شود. این قول به اکثر فقها، بلکه - در فرض نبودن جدّ پدری - به مشهور نسبت داده شده است. 19

4. انتقال به جدّ پدری و با نبودن وی به وصیّ او یا وصیّ پدر کودک و در صورت نبودن وصیّ به نزدیکان کودک بر حسب مراتب ارث. 20

شرایط حضانت کننده: آزاد و عاقل بودن و نیز - در صورت محکوم بودن

کودک به مسلمانی - مسلمان بودن و در مادر، علاوه بر آن ازدواج نکردن با مردی دیگر، شرایط حضانت کننده‏اند. بنابر این، در صورت آزاد بودن یکی از والدین و برده بودن دیگری، فرد آزاد اولی به حضانت کودک است. حکم یاد شده در فرض عاقل بودن یکی و دیوانه بودن دیگری یا مسلمان بودن یکی و کافر بودن دیگری نیز جاری است. در شرط بودن مثل عدالت، مقیم بودن) مسافر نبودن (و سلامت از بیماری مسری خطرناک، مانند جذام و پیسی، اختلاف است. 21

حضانت لقیط: حضانت کودک پیدا شده بر عهده یابنده او است، مگر آنکه ناتوان از آن باشد که در این صورت کودک را به حاکم شرع تحویل می‏دهد. در اینکه در فرض نخست) توانمند بودن (می‏تواند کودک را به قاضی تحویل دهد یا نه، اختلاف است. 22

پایان حضانت: حقّ حضانت تا قبل از بلوغ کودک و رشد عقلی وی ثابت است. با رسیدن وی به سنّ بلوغ با رشد عقلی، ولایت پدر و مادر نسبت به او پایان می‏یابد و خود فرد اختیار دار امور خویش می‏گردد. 23

1. تحریر الاحکام 12 /4؛ التنقیح الرائع 271 /3؛ الروضة البهیة 458 /5؛ نهایة المرام 460 /1؛ کفایة الاحکام 292 /2؛ جواهر الکلام 283 /31؛ جامع المدارک 2 473 - 472 /4. تحریر المجلّة 2 قسم 3 33 /3. تفصیل الشریعة) النکاح (/ 4 556. الروضة البهیة 464 /5؛ الشرح الصغیر 411 /2؛ حاشیة المکاسب) یزدی (55 /1؛ مصباح الفقاهة 39 /2؛ مهذّب الاحکام 5 282 /25. منهاج الصالحین) خویی (286 /2؛ منهاج الصالحین) سید محسن حکیم (6 303 /2. منیة الطالب 286 /3؛ حاشیه بر رساله ارث/ 7 26. بلغة الفقیه 8 212 - 211 /3. جواهر الکلام 9 284 /31. وسیلة النجاة/ 762؛ منهاج الصالحین) سید محسن حکیم (303 /2؛ تحریر الوسیلة 312 /2؛ منهاج الصالحین) خویی (286 /2؛ هدایة العباد) گلپایگانی (374 /2؛ کلمة التقوی 10 148 /7. القواعد و الفوائد 11 396 /1. الروضة البهیة 464 /5؛ الشرح الصغیر 12 411 /2. ریاض المسائل 522 /10؛ جواهر الکلام 285 - 284 /31؛ جامع المدارک 13 473 /4. ریاض المسائل 525 - 524 /10؛ جواهر الکلام 14 290 /31. الانوار اللوامع 10 قسم 334 /2؛ الحدائق الناضرة 15 87 - 86 /25. الانوار اللوامع 10 قسم 16 336 /2. جواهر الکلام 17 293 /31. کتاب السرائر654 /2؛ الحدائق الناضرة 97 /25؛ کفایة الاحکام 18 296 /2. قواعد الاحکام 102 /3؛ تحریر الاحکام 14 - 13 /4؛ اللمعة الدمشقیة/ 19 177. الحدائق الناضرة 95 /25؛ الروضة البهیة 460 /5؛ کفایة الاحکام 295 /2؛ نهایة المرام 471 /1؛ منهاج الصالحین) سیستانی (20 121 /3. جواهر الکلام 21 297 /31. الانوار اللوامع 10 قسم 341 - 338 / 2؛ جواهر الکلام 22 289 - 286 / 31. جواهر الکلام 301 / 31. 23 175 - 174 / 38.