جمع حکمی
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
جمع حکمی : رفع تنافی در ناحیه احکامِ موضوعات، در ادلّه متعارض
جمع حکمی، مقابل جمع موضوعی و به معنای ایجاد سازگاری میان ادله متعارض با موضوع واحد، از طریق رفع تنافی میان احکام آنها می‌باشد، مانند: جمع بین مطلق و مقید به کمک حمل حکم مقید بر استحباب؛ برای مثال، دلیل مطلق بر وجوب عتق رقبه، و دلیل مقید بر وجوب عتق رقبه مؤمنه دلالت می‌کند؛ در این حالت، در صورت جمع موضوعی، باید مطلق را به دلیل اظهریت دلالت آن، بر مقید حمل نمود، اما در صورت جمع حکمی، باید مقید را بر استحباب حمل کرد.
جمع حکمی می‌تواند از قبیل جمع بین ظاهر و اظهر و یا ظاهر و نص باشد، مانند آن که دلیلی بگوید: ' لا تتوضّأ بالماء المشمس؛ با آبی که به سبب تابش خورشید گرم شده است، وضو نگیر ' و دلیل دیگر بگوید: ' لا بأس فی الوضوء بالماء المشمس؛ وضو گرفتن با چنین آبی اشکال ندارد '؛ در این جا، دلیل اول، ظاهر در حرمت و دلیل دوم، نص در اباحه و جواز است، و در تعارض نص و ظاهر، نص مقدم است؛ به همین خاطر از ظهور حکم حرمت دست برداشته و حمل بر کراهت می‌شود.
نکته:
رتبه جمع حکمی، از جمع موضوعی مؤخر است؛ یعنی تا وقتی رفع تنافی از طریق جمع موضوعی ممکن است، نوبت به جمع حکمی نمی‌رسد، زیرا موضوع به منزله علت برای حکم است.
منابع
- منابع اجتهاد (ازدیدگاه مذاهب اسلامی) : صفحه (173-174)
- منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 8 : صفحه 146
- فرهنگ نامه اصول فقه