جزیه ( عین )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
جزیه
جزیه: مالیات دریافتی از اهل ذمّه.
جزیه به مالیاتی اطلاق میشود که دولت اسلامی از اهل کتاب) ر اهل کتاب (در قبال اقامت آنان در بلاد اسلامی و مصونیّت از تعرّض دیگران به آنان، بر اساس قرارداد ذمّه، دریافت میکند. 1 از این عنوان در باب جهاد سخن رفته است.
حکم: گرفتن جزیه - به تصریح قرآن2 و سنّت - نه تنها مشروع، بلکه واجب است و در زمان رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و پس از آن حضرت از اهل کتاب دریافت میشد. آنان در قلمرو حکومت اسلامی بین سه امر مخیّر بودند: پذیرش اسلام، جنگ و التزام به شرایط ذمّه) ر اهل ذمّه (. با پذیرش امر سوم، موظّف به پرداخت جزیه بودند.
جزیه دهنده: جزیه تنها از سه طایفه پذیرفته میشود: یهودیان، مسیحیان و مجوسیان. در قبول جزیه از صابئان) ر صابئه (و سامریّه) ر سامریّه (به جهت اختلاف در صدق اهل کتاب بر آنان، اختلاف است. 3
اگر کافر حربی) ر اهل حرب (مدّعی انتساب به یکی از گروههای سه گانه یاد شده باشد و جزیه بدهد از او پذیرفته میشود و نیازی به اقامه بیّنه) ر بیّنه (نیست، مگر آنکه خلاف آن ثابت شود. 4
کفّاری که پس از بعثت پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به یکی از سه طایفه یاد شده گرویدهاند راهی جز پذیرش اسلام ندارند؛ از این رو، جزیه از آنان پذیرفته نمیشود. 5
جزیه گیرنده: متولّی امر جزیه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و پس از آن حضرت، امام معصوم یا نایب او - اعم از نایب خاص در زمان حضور و نایب عام در عصر غیبت در صورت مبسوط الید بودن و قدرت اجرایی داشتن - است. قرارداد عقد ذمّه با اهل کتاب و گرفتن جزیه از ایشان تنها در حیطه وظایف آنان است. در فرض مبسوط الید نبودن، اگر حاکم جائرِ مسلمانی با اهل کتاب قرارداد ذمّه امضا و جزیه دریافت کند محکوم به صحّت است. 6
شرایط جزیه دهنده: بلوغ، عقل و مرد بودن از شرایط جزیه دهنده است. از این رو، از بچه، دیوانه، و زن کتابی جزیه گرفته نمیشود. در وجوب جزیه بر دیوانه ادواری) ر دیوانگی (اختلاف است؛ لیکن اگر سلامتش یک سال به طول بینجامد جزیه بر او واجب است؛ هرچند پس از آن دیوانه شود.
کودک کتابیِ بالغ شده و نیز دیوانه عاقل گشته، از سوی دولت اسلامی بین پذیرش اسلام و پرداخت جزیه مخیّر میشوند و در صورت امتناع، حربی به شمار میروند. 7 بنابر مشهور، آزاد بودن نیز شرط دیگر جزیه دهنده است؛ از این رو، از برده جزیه گرفته نمیشود. در اصل وجوب جزیه بنابر مشهور، تفاوتی بین فقیر و غنی نیست؛ لیکن در نحوه پرداخت، به فقیر تا زمان تمکّن مالی وی مهلت داده میشود. همچنین صومعه نشینان و راهبان اهل کتاب در این جهت با دیگران یکسانند. پیرمردان، نابینایان و زمین گیران اهل کتاب نیز بنابر مشهور محکوم به پرداخت جزیهاند. 8
مقدار و زمان پرداخت جزیه: جزیه بنابر مشهور، بلکه بر آن ادعای اجماع شده،
سقف مشخصی ندارد؛ بلکه زمام آن به دست حاکم اسلامی است و او هرگونه که مصلحت باشد، از نظر کمیّ و کیفی، مقدار و نوع آن را تعیین میکند. 9
نسبت به زمان پرداخت، ظاهر فتاوای فقها، بلکه صریح کلمات بعضی، تکرار جزیه در هر سال است؛ لیکن برخی گفتهاند: زمام آن به دست امام علیه السّلام است و او هرگونه صلاح ببیند برای آن، زمان تعیین میکند؛ هرسال، دو سال یک بار و یا بیشتر. 10
بنابر تصریح برخی، پرداخت جزیه در آخر سال واجب میشود؛ لیکن به گفته برخی دیگر، شرط ادای آن در هر زمان) اوّل، وسط یا آخر سال (در عقد جزیه صحیح است و چنانچه شرط نشود، در آخر سال واجب میگردد. 11
اگر ذمّی قبل از پایان سال و یا بنابر مشهور بعد از پایان سال و پیش از پرداخت جزیه مسلمان شود، جزیه از او ساقط میگردد؛ 12 امّا اگر پس از پایان سال بمیرد بنابر مشهور جزیه از وی ساقط نمیگردد و از ترکه او گرفته میشود و اگر در اثنای سال بمیرد در اینکه جزیه از او ساقط میگردد یا به مقدار زمانی که از سال گذشته از ترکه او برداشت میشود، اختلاف است. 13
جزیه یا بر سرانه) و فرد فرد (اهل کتاب قرار داده میشود و یا بر زمینهای آنان. در جواز قراردادن جزیه بر هر دو) سرانه و زمین (اختلاف است. برخی قدما و اکثر متأخران قائل به جواز جمع بین آن دو در ابتدا هستند، امّا اگر در ابتدا جزیه بر یکی از آن دو قرار داده شد، تغییر و تبدیل آن به دیگری جایز نیست. برخی گفتهاند: نزاع و اختلاف یادشده بر حسب ظاهر، لفظی است؛ بدین معنا که مراد قائلان به عدم جواز جمع، صورتی است که یکی از آن دو در ابتدا تعیین شده باشد نه مطلقا، که در این فرض، عدم جواز تغییر بعد از تعیین ابتدایی اجماعی است. 14
مصرف جزیه: در زمان رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله جزیه تنها به مهاجران داده میشد. پس از آن، مجاهدان - که در دفاع از اسلام و حمایت از مسلمانان در جایگاه مهاجران قرار دارند - مستحقان
جزیهاند. 15 برخی بر اختصاص مصرف جزیه پس از دوران رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به مجاهدان، ادعای اجماع کردهاند. 16 بعضی دیگر، مصالح مسلمانان را طبق صلاحدید امام علیه السّلام بر مصرف یادشده افزودهاند. 17 گروه سوم، فقرای مسلمان را نیز در کنار مجاهدان در ردیف مستحقان جزیه آوردهاند. 18 اختلاف یادشده در فرض وجود مجاهدان است. در فرض نبود آنان، جزیه در مصالح مسلمانان، از جمله تأمین نیاز فقرا، هزینه میشود. 19 برخی گفتهاند: گرفتن جزیه از حاکم جائر برای مسلمانان غیر نیازمند نیز جایز است. 20
1. جواهر الکلام 2 227 /21. توبه/ 3 29. جواهر الکلام 263 - 262. 6 316. 5 235. 4 232 - 227 /21؛ مهذّب الاحکام 180 /15 و 182؛ تحریر الوسیلة 501 /2؛ منهاج الصالحین) خویی (7 391 /1. جواهر الکلام 244 /21؛ مهذّب الاحکام 8 177 /15. جواهر الکلام 240 - 238 /21؛ منهاج الصالحین) خویی (9 393 /1. جواهرالکلام 258. 10 245 /21؛ منهاج الصالحین) خویی (11 396 - 395 /1. جواهر الکلام 258 /21؛ تحریر الوسیلة 12 500 /2. جواهر الکلام 13 258 /21. تحریر الاحکام 207 /2؛ جواهر الکلام 260 /21؛ منهاج الصالحین) خویی (14 396 /1. جواهر الکلام 252 - 249 /21؛ تحریر الوسیلة 15 499 /2. النهایة/ 193؛ الوسیلة/ 204؛ المهذّب 185 /1؛ غنیة النزوع/ 203؛ المختصر النافع/ 111؛ الجامع للشرائع/ 235؛ الدروس الشرعیة 41 /2؛ غایة المراد 16 498 /1. المؤتلف من المختلف 17 95 /2. المقنعة/ 274؛ المراسم العلویة/ 18 143. کتاب السرائر 19 474 /1. اجوبة المسائل المهنّائیّة/ 118؛ مسالک الافهام 229 /13؛ کفایة الاحکام 20 878 /2. جواهر الکلام 262 /2.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 84
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
وابسته
- استسلاف ( پیش در یافت جزیه )، پرداخت جزیه، تبدیل جزیه به صدقه، تداخل جزیه، تکرار جزیه، جمع آوری خراج، خمس جزیه، داغ کردن حیوان جزیه، دعوی پرداخت جزیه، ضمان جزیه، گرفتن جزیه، مستحق جزیه، مسقطات جزیه، مصرف جزیه، مقدار جزیه
== منابع ==index.php?catid=50
- الفقه جلد 48 : صفحه 23
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 15 : صفحه 149، 150
- تذکرة الفقهاء (ط ج) جلد 9 : صفحه 275
- ترمینولوژی حقوق : صفحه 195
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 21 : صفحه 227، 256
- سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 31 : صفحه 109
- صیغ العقود و الایقاعات : صفحه 40
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 84
- فرهنگ معارف اسلامی جلد 2 : صفحه 179